معرفی کتاب شیوۀ تذهیب، اثر استاد اردشیر مجرد تاکستانی

کتاب حاضر از کتاب‌های انتشارات سروش است که در سال 1372 به چاپ رسیده است. این کتاب در قطع رحلی، جلد شومیز با کاغذ تحریر و با 199 صفحه به صورت مصور سیاه و سفید به چاپ چهاردهم در500 نسخه رسیده است. چاپ اول تا سیزدهم نیز 29000 نسخه را شامل می‌شود.

استاد اردشیر مجرد تاکستانی در مقدمه این کتاب آورده است:

سپاس و حمد بی‌شمار دادار یگانه را که این محال و فرصت مغتنم به‌دست آمد تا حقیر به یاری یزدان و تا حد توان با بضاعت اندک  خویش کتاب حاضر را تدوین کنم باشد که پویندگان راه و جویندگان هنر تذهیب این رشته از هنرهای بی‌مرگ، فیاض و  ورجاوند این سرزمین را که دور از پلشتی و زنگار گرفتگی مانده است سودمند افتد. جای بسی خشنودی است که این رشته از هنر از سوی سوداگران و دلالان بازار هنر کمتر مورد التفات قرار گرفته است تا آن را چرکین کنند و سپس با بزکی ناخوشایند عرصه دارند و باید سپاسگزار صادق بزرگواران گمنامی باشیم که به‌نوشته غيات اللغات: «تذهیب و تزویق آن را به جایی رسانیدند که صنعت صنایع اضافه به اضافت تصنع و تنوق نقاشان آن روزگار در مقابلۀ آن ناچیز شد.» 

با حسرت نگریستن به هنری والا، گرانقدر و اصیل که هر روز پیش از پیش به زوال رود آن چیزی بود که این جانب را به نگارش و تدوین این کتاب رهنمون شد.در تاریخ هنر هر سر زمینی تجسم کامل رنج‌ها، نامرادی‌ها شکست‌ها، پیروزی‌ها بهروزی‌ها، حرمان‌ها و درآخر، شور و شعور مردم آن سرزمین نهفته است و تاریخ هنر ما، به‌ویژه هنر بعد از اسلام نیز از این قاعده مستثنا نتواند بود. اما شگفت این‌که کتاب‌هایی که در زمینه هنر با نقد و پژوهش‌های هنری تدوین شده‌اند. اکثراً با استفاده از منابعی غیرمعتبر، مبهم و بدون مأخذ، با پیرایه‌های گوناگون، تألیف شده‌اند و شگفت‌تر این‌که این‌گونه کتاب‌ها را غالباً  شرق شناسان تدوین و گرد آوری کرده‌اند؛ آنانی که احتمالا پیش از شناخت ماهیت و کیفیت هنر، این عالی‌ترین شکل بیان احساس، چون خود با این احساسات و سنن و عواطف آشنایی چندانی  نداشته‌اند پُر بیراهه رفته‌اند و در لجه‌های دیدگاه‌های شخصی خود، به علت بیگانگی با منبع فیاض هنری، سردرگم شده‌اند. 

هنر ارزنده و اصیل تذهیب با تارهای لطیف روح سروکار دارد.  تمام پویش هنرمند در این زمینه درخشان‌تر کردن رنگ و هماهنگی با شکل در بوتۀ خیال است. به‌راستی که هنرمند با اعجاز، در نقش‌های بی‌نام رنگ می‌پاشد تا از واقعیت دور نرود و در عین حال، نزدیک‌ترین صور هنری را خلق کند و جان بخشد. به‌عبارت دیگر، چنین هنری سنگ کیمیا و خلاق آن کیمیاگری است که جمیل‌ ترین جلوۀ رنگ‌ها را  با خطوطی آهنگین جلا می‌دهد. در حقیقت، هنرمند با جستجو در نقش‌های بی‌نام در عمق رنگ می‌کاود و در این‌جا، بیننده از هر سو که می‌نگرد در هر ترکیبی از نقش و رنگ انتظار و توقع معجزه دارد. او این معجزه را در آهنگ رنگ‌های شفاف، در تجسم شعرگونه ترکیب و تداخل رنگ و شکل می‌جوید و عمیقاً در می‌یابد و سپس، در مقابل سحر این دو عنصر مجذوب می‌شود. زیبایی یک تذهیب عالی با  قلم‌موی هنرمند جان می‌گیرد.، حرکت و نمود پیدا می‌کند، گسترش می‌یابد و تا عمق ضمیر بیننده رسوخ می‌کند. 

به‌هر حال این جانب برای کاهش کمبود موجود در زمینۀ منابع مربوط به هنر تذهیب وظیفۀ خود آن دیدم که با پرهیز از هرگونه نظر شخصی کتاب حاضر را فراهم آورم؛ تحفۀ احباب، تا چه قبول افتد و چه در نظر آید. 

در این کتاب که شامل شش بخش است، در مورد تاریخ و سیر تکامل نقش‌های تزیینی، شیوۀ انجام تذهیب، واژگان و تعابیر تذهیب و  مُذهّبان سخن رفته است که هر بخش آن با نمونه‌هایی همراه است تا  پژوهنده با هر بضاعتی که دارد مطالب آن را در خور دانش خویش درک کند.

در اینجا لازم می‌دانم از تمام کسانی که در رابطه با این کتاب زحمت کشیده‌اند و بنده را یاری کرده‌اند سپاسگزاری کنم. امید که  قبول افتد. با سپاس از آقای رضا بیدآبادی که قلم‌گیری‌های  تصویرهای کتاب را به عهده داشته‌اند و در این رابطه زحمت فراوان  کشیده‌اند. آقایان علی محبوبی، باقر خبازی حسینی و مجید دلدوزی که با اضافه کردن مقاله‎‌های خود به کتاب حاضر به این جانب یاری رسانده‌اند.  

آقای شاهرخ سخایی که قبول زحمت کرده‌اند و اسلایدهای مربوط به شکل‌ها را مرحمت فرموده‌اند و از کوشش‌ها و  مراحم آقایان سید محمد ایران منش و سعید طباطبایی، استاد حجت کشفی و آقای مهدی فیروزان و دیگر دست اندرکاران کمال تشکر را دارم. در خاتمه لازم به تذکر است که زحمات فراوان و کوشش‌های بی‌دریغ ویراستار محترم، سرکار خانم مجابی، باعث کمتر شدن نقایص این کتاب شده است و از ایشان به خاطر همکاری صمیمانه و صبر فراوانشان کمال سیاسی را دارم .

فهرست مطالب

فصل اول: نگرشی بر طرح‌های گوناگون تذهیب در دوره‌های مختلف تاریخ

• نقش‌ها و طرح‌های گوناگون در دوره‌های قبل از تاریخ، هخامنشی، اشکانی و ساسانی(در 5 صفحه همراه با 42 شکل)
• مقایسه نقش ها و طرح ها از دوره هخامنشی تا عصر حاضر
• گل (در4 صفحه همراه با 39 شکل )
• برگ (در2 صفحه همراه با 20شکل)
• شاخه اسلیمی (در6صفحه همراه با 57 شکل)

فصل دوم: هنر تذهیب (در 6 صفحه همراه با 6 تصویر )

• تعریف تذهیب
• پیشینه تذهیب
• مکتب‌های تذهیب
• واژگان تذهیب (ابرک، اسلیمی، بنداسلیمی، تاج، ترصیع، ترنج، جدول، ختایی، داغ، دهن اژدری، سرلوحه، سنجاق نشان، شرفه، شمسه، فرنگی، فصّالی، کتیبه، کتیبه سرلوحه، کمندزرین، گره، لچک ترنج، لچکی، واگیره)
• ابزارهای تذهیب (قلم مو، طلا و نقره، مهره، کاغذ، رنگ، پرگار، ترلینگ، خط کش)
• چگونگی انجام یک اثر تذهیب

فصل سوم: بررسی تفصیلی نقش‌های تذهیب

• قوس حلزونی(در 4 صفحه همراه با 7 شکل)
• تعریف قوس حلزونی
• روش رسم هندسی قوس حلزونی
• قوس حلزونی دو نقطه‌ای
• قوس حلزونی سه نقطه‌ای
• قوس حلزونی چهار و … نقطه‌ای
• اسلیمی( در 16 صفحه همراه با 54 شکل)
• تعریف اسلیمی و گونه‌های آن
• کالبد شکافی شاخه اسلیمی
• روش رسم سه اسلیمی، دو اسلیمی و دو اسلیمی با ترنج
• چنگ( در 8 صفحه 38 شکل)
• روش رسم هندسی بته جقه(یک صفحه)
• اسلیمی ماری(در 3 صفحه با 17 شکل)
• ختایی(در 2 صفحه با 6 شکل)
• تعریف ختایی و گونه‌های آن
• روش نظری رسم برگ ختایی
• گونه‌های مختلف ختایی
• گل شاه عباسی(در 12 صفحه با 103 شکل)

فصل چهارم: بررسی تفصیلی واژگان تذهیب

• لچکی (در 17 صفحه همراه با 56 شکل)
• تعریف لچکی
• روش رسم لچکی
• گونه‌های لچکی
• لچک ترنج
• ترنج(در 10 صفحه همراه با 43 شکل)
• نیم ترنج
• سرترنج
• سرلوح(در 23 صفحه همراه با 27 شکل)
• کتیبه (در یک صفحه همراه با 13 شکل)
• ترصیع (در سه صفحه همراه با 3 تصویر)
• واگیره (در 24 صفحه همراه با 67 شکل)
• شمسه بزرگ یا ترنج(در 27 صفحه همراه با 18 شکل)
• شرفه(یک صفحه همراه با 10 شکل)
• شمسه کوچک(2 صفحه همراه با 18 شکل)
• ابرک(در یک صفحه همراه با 3 شکل)
• تاج(در 4 صفحه همراه با 4 شکل)
• نیم تاج

فصل پنجم: تحول تذهیب (در 4 صفحه همراه با 5 شکل)

فصل ششم: مذهبان نامدار (در 4 صفحه )

• مذهبان قدیم
• طراحان و مذهبان معاصر

معرفی اجمالی از نویسنده کتاب

اردشیر مجرد تاکستانی(متولد ۲۳ دی ۱۳۲۸ شهر رشت در استان گیلان) او اصالتا اهل تهران و یکی از نقاشان مکتب مینیاتور است. وی نگارگر و محقق نگارگری و تذهیب و تشعیر فارغ‌التحصیل هنرستان هنرهای تجسمی است. وی نمایشگاه‌های انفرادی در زمینه نگارگری برگزار کرده و در بیش از بیست نمایشگاه گروهی در چندین نمایشگاه خارجی نیز حضور داشته است.

در ۲۶ آذر ماه سال ۱۳۹۹ استاد اردشیر مجرد تاکستانی به همراه استاد محمود فرشچیان و سه نفر دیگر از استادان نگارگری ایران به عنوان گنجینه‌های زنده بشری، در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شدند.

وی مدرس مینیاتور در هنرستان‌های گرافیک دانشگاه تهران و از داوران نخستین دوسالانه نگارگری ایران است. از وی مقالاتی در زمینه ابروباد در دایره المعارف بزرگ اسلامی و تاریخچه تذهیب در دایره المعارف بزرگ شیعه به چاپ رسیده است. تاکستانی سرپرست کارگاه مرمت و صحافی سنتی نسخه‌های خطی و نفیس حرم فاطمه معصومه(س) است.