Cart is empty 
نقش‌پردازی یکی از عناصر برجسته و اصلی در تمامی هنرها، به‌ویژه در هنر تذهیب محسوب می‌شود. طراحی و اجرای تذهیب بر پایه اصول، قواعد مشخص و چارچوب‌هایی خاص انجام می‌گیرد که هماهنگی میان اجزا در قالب این اصول شکل می‌پذیرد.
هدف ما بررسی و تشریح مراحل اجرایی هنر تذهیب و فرایند اجرای تذهیب است؛ زیرا پیش از آغاز روند عملی تذهیب بر روی مقوا یا بوم، نیاز است تا طرح و نقش اولیه به‌صورت دقیق آماده‌سازی شود.
در مراحل انجام تذهیب، جزئیات طرح از پیش تعیین می‌شود تا نسخه‌های چاپی یا کپی آن در دسترس باشد و کار به‌صورت منظم پیش برود. در پایان این فرایند، شیوه اجرای تذهیب می‌تواند شامل به‌کارگیری عناصر متنوعی نظیر ترنج، شمسه، کتیبه و دیگر نقوش تزئینی باشد.
انتقال طرح تذهیب روی مقوا یا بوم
انتقال طرح روی مقوا به دقت و رعایت ترتیب مراحل نیاز دارد. ابتدا برای انتقال، به کاغذ کالک مناسب طرح نیاز داریم. کاغذ را متناسب با اندازه طرح برش می‌زنیم تا تمام جزئیات به خوبی مشاهده شوند. سپس با استفاده از چسب کاغذی، کاغذ کالک به بوم فیکس می‌شود تا هنگام رسم، از جابجایی جلوگیری شود. مرحله بعدی خطوط طرح را با مداد H2 می‌کشیم. کار را از بالای طرح آغاز کنید و به‌صورت تدریجی به سمت بخش‌های پایین‌تر پیش بروید.
پیش از باز کردن چسب‌ها، باید طرح کامل بررسی شود تا مطمئن شوید هیچ قسمتی جا نمانده باشد.
پس از اتمام طراحی، برای پاک کردن گرد و غبار اضافی مداد، کاغذ کالک را تکان می‌دهیم. این کار به جلوگیری از ایجاد لکه‌های اضافی روی بوم کمک می‌کند، زیرا باقی ماندن گرده‌ها ممکن است در مرحله انتقال طرح، باعث آلودگی یا چرکی بوم شود. سپس کاغذ کالک را پشت‌ورو کنید و طرح را روی بوم انتقال دهید.
مرحله مهره‌کاری: انتقال دقیق طرح روی بوم
در این مرحله کاغذ را دوباره با چسب روی بوم ثابت کرده و با ابزار مُهره کار شروع می‌شود. مُهره از جنس سنگ بوده و نوع عقیق بهترین کیفیت را دارد. مُهره در اندازه‌ها و شکل‌های گوناگون عرضه می‌شود و استفاده از آن عمدتاً به رسم خطوط طرح با جهت مشخصی مانند از راست به چپ یا از بالا به پایین اختصاص دارد.
هنگام استفاده از مُهره باید فشار دست مناسب باشد، چراکه فشار بیش از حد ممکن است کاغذ کلک را پاره کند و فشار کم باعث انتقال ناقص طرح شود. حرکت دست باید بدون تغییر جهت باشد تا گرافیت مداد به دیگر بخش‌ها پخش نشده و طرح تمیز حفظ شود. پس از اتمام این مرحله، با جدا کردن چسب‌ها و برداشتن کاغذ کلک، طرح به صورت کمرنگ روی بوم نمایان می‌شود. رعایت دقت در هر گام تضمین‌کننده کیفیت نهایی کار خواهد بود.
قلم‌گیری قهوه‌ای تذهیب
وقتی طرح تذهیب را روی بوم اصلی منتقل می‌کنیم، با استفاده از قلم‌موی بسیار ظریف (سه‌صفر یا چهارصفر) و رنگ قهوه‌ای آبرنگ، نقوش منتقل‌شده را به‌صورت کمرنگ قلم‌گیری می‌کنیم. هرچه خطوطی که می‌کشیم، نازک‌تر و کمرنگ‌تر باشند، ادامه‌ی کار تذهیب برای ما آسان‌تر خواهد بود. پس از آن، طرح مدادی زیرین را کاملاً با پاک‌کن تمیز می‌کنیم. در این مرحله، طرح باقی‌مانده کاملاً اصلاح‌شده و آماده‌ی مرحله‌ی رنگ‌گذاری است.
دلایل قلم‌گیری اولیه با آبرنگ و پاک‌کردن خطوط مدادی
سؤالی که ممکن است پیش بیاید این است که چرا قلم‌گیری اولیه را با آبرنگ انجام می‌دهیم؟ دلیل این موضوع آن است که در طول انجام کار، امکان اینکه طرح مدادی به تدریج محو یا از بین برود، زیاد است. برای جلوگیری از ایجاد مشکل در ادامه‌ی روند کار، لازم است در ابتدا نقوش را با رنگ قهوه‌ای آبرنگ قلم‌گیری کنیم تا ثبات بیشتری به آن بدهیم.
اهمیت پاک‌کردن خطوط مدادی پیش از رنگ‌آمیزی با گواش
اما چرا پس از این مرحله خطوط مدادی را پاک می‌کنیم؟ علت این کار این است که اگر روی خطوط مدادی رنگ گواش قرار بگیرد، گذر زمان باعث ترکیب گرافیت مداد با رنگ گواش خواهد شد. این ترکیب موجب افت کیفیت گواش می‌شود و ویژگی شفافیت و درخشش رنگ را از میان می‌برد. به همین علت، رنگ‌های گواش به حالتی کدر درمی‌آیند و جذابیت اولیه خود را از دست می‌دهند.
طلاگذاری در تذهیب
در این مرحله باید قلم‌مویی متناسب با ابعاد کار انتخاب شود. قلم‌موهای شماره دو، سه یا چهار صفر برای قلم‌گیری گزینه مناسبی هستند. با استفاده از قطره‌چکان، کمی آب تمیز از لیوان برداشته و آن را در بخش رنگ طلایی پالت می‌ریزیم. با حرکت قلم‌مو، رنگ طلایی را با آب ترکیب می‌کنیم تا به غلظت مورد نظر برسیم. بهتر است هنگام برداشتن رنگ برای رنگ‌آمیزی، از سطح صاف پالت استفاده کنیم.
در مرحله طلاگذاری، تمامی ساقه‌ها، خطوط تزئینی، بندها، برگ‌های بادامی، جوانه‌ها، کاسبرگ‌ها و مرکزی گل‌ها با رنگ طلایی رنگ آمیزی می‌شوند. لازم است توجه شود که طلاگذاری به‌صورت یکنواخت انجام و هیچ اثری از سفیدی بوم در زیر رنگ نمایان نباشد.
برای حفظ هماهنگی رنگی بین ساقه‌ها و گل شاه عباسی، بخش‌هایی از مرکز این گل‌ها را نیز طلایی می‌کنیم. همچنین می‌توان دایره مرکزی گل‌ها را به رنگ طلایی درآورد تا جلوه بیشتری پیدا کنند. معمولاً دایره مرکزی گل‌ها یا به رنگ طلایی و یا رنگ اصلی گل رنگ‌آمیزی می‌شود.
رنگ‌های گواش به سرعت خشک نمی‌شوند؛ لذا نباید دست روی قسمت خیس رنگ کشید. استفاده از زیردستی توصیه می‌شود تا کار تذهیب تمیزتر اجرا شود. برای این منظور می‌توان از یک برگه تمیز A4 بهره گرفت.
نقاطی که باید به رنگ طلایی رنگ‌آمیزی شوند شامل موارد زیر هستند:
- ساقه‌ها
- برگ‌ها
- لوتوس‌ها
- کاسبرگ‌ها
- دسته‌های لوتوس
- اجزایی از گل‌های بزرگ
- دایره‌های مرکزی گل‌ها
مُهره کشی
پس از انجام طلاگذاری، مرحله مُهره‌کشی روی رنگ طلایی انجام می‌شود. این مرحله با هدف ایجاد براقیت در رنگ طلایی که جلوه‌ای ویژه به طرح تذهیب می‌بخشد، صورت می‌گیرد. همچنین باید ذکر شود که این اقدام کمک قابل‌توجهی به هنرمند در اجرای قلم‌گیری مشکی می‌کند.
سطح رنگ طلایی با اجرای مُهره‌کشی، صیقلی‌تر و درخشنده‌تر مشاهده می‌شود. برای این منظور، از ابزار مخصوص مُهره‌کشی که دارای مُهره عقیق سرکج برای کاربرد در تذهیب است، استفاده می‌کنیم. ابزار را از قسمت منحنی آن روی خطوط طلایی می‌کشیم تا به براقیت رنگ طلایی بیافزاید. این کار با دقت و آرامش کامل بر تمامی قسمت‌های رنگ طلایی انجام می‌شود.
در برخی مواقع هنگام مُهره‌کشی روی رنگ‌های طلایی، ممکن است براقیت کافی حاصل نشود. برای رفع این مشکل، می‌توان سر ابزار مُهره‌کشی را پیش از استفاده، به آرامی روی بینی یا موی دست کشید تا اندکی چرب شود و سپس مُهره‌کشی را ادامه داد. تا رنگ طلایی براق‌تر مشاهده شود. در صورتی که طلاگذاری بر روی کاغذ آهار مُهره‌ای صورت گیرد، میزان براقی رنگ طلایی نیز افزایش خواهد یافت.
رنگ اسلیمی در تذهیب
مرزبندی رنگ‌ها در تذهیب اغلب با استفاده از اسلیمی‌ها و کادرها مشخص می‌شود. گاهی اوقات، مُذهّبان ترجیح می‌دهند این تفکیک رنگ با استفاده از حرکت‌های ختایی انجام گیرد. اسلیمی‌ها که با پیچ و تاب‌های زیبا و تنوع کادرها در طراحی وجود دارند، این امکان را فراهم می‌کنند تا بتوانید طرح اسلیمی را در رنگ‌های مختلف برای اجرا برگزینید. در برخی موارد، طرح به رنگ طلایی انتخاب می‌شود، اما غالباً ترکیبی از رنگ‌های روشن و تیره برای اجرا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انتخاب رنگ‌ها در تذهیب کاملاً به ذوق و مهارت هنرمند بستگی دارد و بر اساس طراحی، قابلیت تغییر دارد. می‌توان از رنگ‌های سردی همچون آبی روشن، سبز روشن و یا رنگ‌های گرم مانند زرد روشن، اُکر، صورتی و نارنجی برای رنگ‌آمیزی اسلیمی‌ها بهره گرفت.
ساقه‌ها معمولاً در تذهیب به رنگ طلایی دیده می‌شوند، اما می‌توان از رنگ‌های سفید، سبز یا آبی نیز برای رنگ آمیزی آن استفاده کرد.
رنگ گل‌ها در تذهیب
هنر تذهیب یکی از ظرایف و زیبایی‌های فرهنگ و هنر ایرانی است که نیازمند دقت و خلاقیتی بی‌نظیر است. در این هنر، گل‌ها پس از رنگ‌آمیزی وارد مرحله پردازش می‌شوند و با استفاده از زمینه‌ای که اطراف آن‌ها ایجاد می‌شود، جلوه‌ای زیباتر پیدا می‌کنند. در رنگ‌آمیزی گل‌ها باید به گونه‌ای عمل کرد که طیف‌های رنگی به صورت یکنواخت در سراسر طرح توزیع شود و از تمرکز یک رنگ در نقطه‌ای خاص اجتناب گردد. انتخاب رنگ‌ها کاملاً سلیقه‌ای بوده و از تجربه هنرمند نشأت می‌گیرد.
رنگ‌آمیزی گل‌ها در تذهیب بر سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:
1. رنگ‌های گرم مانند صورتی و نارنجی
2. رنگ‌های سرد نظیر سبز و آبی روشن
3. رنگ‌های خنثی شامل سبز آبی، سبز کله‌غازی، بنفش، زرد، و سفید
استفاده از تمام این طیف‌ها برای ایجاد توازن و هماهنگی در طرح اهمیت دارد. در برخی موارد می‌توان قسمتی از گل را طلایی جلوه داد یا بخش‌هایی را اصلاً رنگ‌آمیزی نکرد تا همان رنگ طبیعی کاغذ ظاهر شود. چنین سبک کاری عموماً در تذهیب آثار خوشنویسی دیده می‌شود. نکته مهم دیگر این است که توزیع متعادل رنگ‌هایی مانند نارنجی و صورتی باید به گونه‌ای انجام شود که در یک نقطه خاص از طرح تجمع نداشته باشند. بزرگی یا کوچکی طرح نیز در انتخاب تعداد رنگ‌ها مؤثر است؛ طرح‌های کوچک معمولاً با رنگ‌های کمتر و کارهای بزرگ‌تر با گستره‌ای وسیع‌تر از رنگ‌ها به نمایش درمی‌آیند.
رنگ‌های روشن زمانی که در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند جلوه بیشتری دارند؛ برای مثال آبی در کنار صورتی یا نارنجی کنار سبز ترکیب‌های جذابی ایجاد می‌کنند.
قلم‌گیری در تذهیب
مرحله بعدی کار، قلم‌گیری است که یکی از حساس‌ترین بخش‌ها به شمار می‌رود و نیازمند مهارت بالایی است. طراحی گل‌ها، شاخه‌ها، اسلیمی‌ها و کادرها در این مرحله به بهترین شکل خود تجلی پیدا می‌کند. برای قلم‌گیری باید از قلم‌موی بسیار ظریف استفاده کرد؛ قلم‌موهایی با موی گربه یا گراف دو صفر بهترین انتخاب‌ها هستند. مرکب مناسب این کار، مرکب خشک است و قلم‌گیری حتماً با رنگ مشکی انجام می‌شود؛ استفاده از سایر رنگ‌ها به طور معمول خاص سبک‌های دیگر مانند مینیاتور یا تشعیر است.
برای قلم‌گیری به ظروف آب تمیز و ظروف با زمینه روشن نیاز داریم. حرکت صحیح قلم‌مو هنگام برداشتن مرکب از ظرف بسیار مهم است و باید توجه داشت که مقدار آب مرکب نباید بیش از حد باشد، زیرا باعث پخش شدن و از کنترل خارج شدن خطوط می‌شود. ترکیب مرکب با آب نیز احتیاج به تکنیکی خاص دارد؛ چرخش همزمان قلم‌مو هنگام حرکت باعث می‌شود مرکب یکنواخت شده و نوک قلم‌مو آمادگی حفظ ظرافت خط را پیدا کند.
رازهای قلم‌گیری دقیق در تذهیب
هنگام قلم‌گیری، نحوه گرفتن قلم‌مو اهمیت بسیاری دارد؛ این ابزار باید در حالت عمودی نگه داشته شود تا تنها نوک آن با سطح کاغذ یا بوم تماس پیدا کند. قبل از شروع روی طرح اصلی، آزمایش چند خط روی کاغذ جداگانه توصیه می‌شود تا میزان تسلط و یکنواختی خطوط بررسی شود. ظرافت قلم‌گیری نشان‌دهنده مهارت هنرمند است؛ مرکب‌برداری صحیح به شما این امکان را می‌دهد که با یکبار شارژ قلم، چندین عنصر طرح را کامل کنید. ضخامت خطوط باید یکنواخت باشد؛ برای رسم خطوط بلند نیز کنترل تنفس توصیه شده تا دقت و آرامش حفظ شود.
تمام این مراحل باید در محیطی ساکت و آرام انجام شود، جایی که بتوان بر جزئیات تمرکز کرد. یک اجرای دقیق برای قلم‌گیری یک گل ارزش بیشتری دارد نسبت به تکمیل سریع اما بی‌دقت یک شمسه بزرگ. پس از اتمام کار، شستشوی دقیق قلم‌مو با آب ضروری است تا بقایای مرکب روی آن باقی نماند.
این دقت و حساسیت‌هاست که هنر تذهیب را از دیگر شاخه‌های هنری متمایز می‌کند و به آن جلوه‌ای منحصر به فرد می‌بخشد.
پرداز در تذهیب
پرداز یا داغی، به تیرگی‌هایی گفته می‌شود که به‌منظور زیباسازی گل‌ها در هنر تذهیب ایجاد می‌شوند. این فرآیند به اثر هنری جلوه‌ای لطیف و زیبا می‌بخشد. قلم‌موهای مورد استفاده در پرداز باید نوک تیز و مناسب برای جزئیات باشند، و با توجه به ظرافت کار، انتخاب قلم‌مو نیز اهمیت پیدا می‌کند. رنگ پرداز نسبت به رنگ زمینه گل، کاملاً متمایز و بارز است.
انواع پرداز در دو روش کلی تقسیم می‌شوند:
- پرداز از داخل به خارج گلبرگ
- پرداز از خارج به داخل گلبرگ
پرداز از داخل به خارج گلبرگ
هر گل با رنگ خودش پرداز می‌شود؛ به‌عنوان مثال گل صورتی با رنگ قرمز، گل آبی بسیار روشن با رنگ آبی، گل سبز روشن با رنگ سبز و گل بنفش روشن با رنگ بنفش پرداز می‌شود. اما در مورد گل‌های سفید و زرد، شرایط متفاوت است؛ گل زرد را معمولاً با رنگ نارنجی و گل سفید را می‌توان با هر رنگ دلخواه پرداز کرد.
برای آغاز فرآیند پرداز، ابتدا قلم‌مو را مرطوب کرده و در رنگ مورد نظر قرار می‌دهیم. پس از مخلوط کردن رنگ گواش با آب، قلم‌مو را روی سطح سفید درب آبرنگ حرکت داده، سپس میزان آب مناسب را اضافه می‌کنیم و پرداز را بر تذهیب اجرا می‌کنیم. پرداز از داخل به خارج گلبرگ در سه مرحله انجام می‌شود:
در این مرحله، رنگ مورد نظر باید بسیار کمرنگ انتخاب شود به‌طوری که دوسوم گل با آن رنگ‌آمیزی شود بدون آنکه رنگ اصلی گل محو گردد. نکته مهم این است که رنگ کمرنگ نباید روی خطوط قلم‌گیری قرار گیرد و حرکت قلم‌مو باید به سمت گوشه‌ها یا تیزی‌های گل و گلبرگ‌ها هدایت شود.
در این مرحله همان رنگ انتخاب شده با غلظت بیشتری آماده می‌شود؛ یعنی مقدار آب کاهش یافته و رنگ بیشتری استفاده می‌شود. سپس دو سوم ناحیه مرحله قبل با این رنگ پررنگ‌تر پوشانده شده و پرداز به دقت اجرا می‌شود. برای اطمینان از شدت رنگ، بهتر است آن را روی کاغذ زیر دستی بررسی کنیم.
در این مرحله رنگ مستقیماً از آبرنگ برداشته شده و دانه‌های رنگی بیشتر با مقدار بسیار کمی آب ترکیب می‌شوند. این مرحله شامل اشاره‌های نهایی کوچک به گلبرگ‌هاست که ظرافت اثر هنری را تکمیل می‌کنند.
پرداز از خارج به داخل گلبرگ در دو مرحله عملیاتی است:
در این مرحله ابتدا رنگ کمرنگ انتخاب‌شده در فضای بیرونی گلبرگ قرار داده می‌شود. باید مراقب باشیم که خطوط قلم‌گیری و رنگ اصلی گل آسیب نبینند. حرکت قلم‌مو باید کاملاً منطبق بر شکل طبیعی گل یا گلبرگ باشد تا نتیجه نهایی رضایت‌بخش باشد.
در این مرحله رنگ با غلظت بیشتری آماده شده و پس از بررسی شدت رنگ روی کاغذ زیر دستی، هاله‌ای از رنگ در اطراف بخش بالایی خارجی گلبرگ اجرا می‌شود تا پرداز نهایی شکل گیرد و جزئیات هنری برجسته‌تر شوند.
رنگ پس‌زمینه در تذهیب
رنگ پس‌زمینه در هنر تذهیب، طیف‌های گسترده‌ای دارد، اما از میان آن‌ها، رنگ‌های لاجورد و شنگرف به‌عنوان سنتی‌ترین و پرکاربردترین انتخاب‌ها شناخته می‌شوند. لاجورد، که در زبان انگلیسی به عنوان “پرشین بلو” معروف است، رنگی ایرانی محسوب می‌شود و از سنگ‌های لاجورد موجود در ایران و افغانستان استخراج می‌گردد. شنگرف نیز نوعی رنگ قرمزِ متمایل به نارنجی است که از رسوب مس حاصل می‌شود.
برای فرآیند رنگ‌آمیزی پس‌زمینه، علاوه بر رنگ‌های متنوع، نیاز به قلم‌مو با نوک ظریف و ظرف آب تمیز وجود دارد. تُن رنگ‌های زمینه باید عموماً پررنگ‌تر از رنگ‌های روشن گل‌ها باشد و این تضاد باعث جلوه بیشتر طرح‌ها می‌شود. با این حال، در برخی موارد از رنگ طلا نیز برای زمینه استفاده می‌شود تا جلوه‌ای باشکوه به اثر هنری بخشیده شود.
رنگ‌آمیزی پس‌زمینه نیازمند دقت بالاست. ابتدا باید محدوده‌ای که قرار است رنگ شود را مشخص کرده و قلم‌مو را درون رنگ لاجورد یا هر رنگ دیگر دلخواه قرار داد. سپس با تنظیم غلظت و حجم رنگ روی نوک قلم‌مو، کار آغاز می‌شود. نکته مهم این است که قبل از شروع به رنگ‌آمیزی نقاط ظریف، حجم اضافی رنگ را بر بخش‌های بزرگ‌تر کاهش دهید تا از خراب شدن قسمت‌های حساس طرح جلوگیری شود. نقاط کوچک مانند اطراف گل‌ها و برگ‌ها را تنها زمانی رنگ کنید که قلم‌مو سبک شده باشد.
تکنیک‌های رنگ‌آمیزی یکنواخت پس‌زمینه در تذهیب
ضروری است که روند رنگ‌آمیزی پس‌زمینه بدون وقفه انجام گیرد؛ توقف حین کار می‌تواند باعث ایجاد سایه روشن‌های ناخواسته در سطح زمینه شود. اگر مجبور به وقفه شدید، بهتر است که رنگ‌گذاری را در بخشی مشخص و مجزا متوقف کنید تا لک یا تغییر تُن رنگ به حداقل برسد.
برای شروع، بهتر است ابتدا از قسمت‌های باریک طرح آغاز کنید و از ترکیب مناسب آب و رنگ بهره بگیرید تا نتیجه‌ای یکنواخت حاصل شود. اگر مقدار آب زیاد باشد، رنگ رقیق‌تر شده و کاغذ زیر آن پیدا خواهد شد. از طرفی، چنانچه آب کم باشد و رنگ غلیظ‌تر استفاده شود، پس‌زمینه ممکن است زبر و برجسته شود که به مرور زمان دچار آسیب‌دیدگی خواهد شد.
در هنگام رنگ‌آمیزی دقت کنید تا رنگ بر روی جزئیات طراحی مانند قلم‌گیری‌ها، گل‌ها، بندها یا اسلیمی‌ها نریزید. تنوع موجود در انتخاب رنگ پس‌زمینه به شما امکان می‌دهد سلیقه خود را اعمال کنید و جلوه اثر هنری را مطابق میل خود تغییر دهید.
از استفاده مستقیم گواش خام برای رنگ‌آمیزی پس‌زمینه باید اجتناب کرد. برای ایجاد کیفیت مطلوب در هنر تذهیب، بهتر است دو یا سه تُن رنگ تیره را با یکدیگر ترکیب کنید تا در نهایت یک رنگ غنی و یکنواخت داشته باشید که به زیبایی اثر کمک کند.
دیدگاه شما چیست؟