تذهیب قرآن منتسب به امام جعفر صادق (ع)

قرآن منتسب به امام جعفر صادق (ع)، یکی از قرآن‌های گران‌بهای مجموعه آستان قدس رضوی است. این قرآن متعلق به قرن نهم هجری و در شیراز مرمت گردیده است. این نسخه به امام جعفر صادق (ع) منسوب است. این نسخه در دوره صفوی به حرم امام رضا (ع) وقف گردیده است.

مقدمه:

حرم امام رضا (ع) به‌عنوان تنها مزار امام معصوم در ایران، مسلمانان در طول تاریخ آثار هنری ارزنده‌ای را به این مکان وقف کرده‌اند. یکی از بخش‌های مهم این اوقاف، نسخه‌های ارزشمند قرآنی است که به دلیل نیاز مداوم به استفاده برای قرائت، همواره نسخه‌های جدیدی اضافه می‌شود.

یکی از گروه‌های خاص این نسخه‌ها که در آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، قرآن‌هایی است که به ائمه اطهار (ع) منسوب شده‌اند. اما تقدسی که این نسخه‌ها نزد مردم و کتابداران یافته‌اند، جایگاه آن‌ها را از منظر تاریخی و معنوی مهم‌تر کرده است.

این قرآن در نیمه نخست سده نهم هجری مرمت و جلدسازی گردیده و انتهای این قرآن، یادداشتی در انتساب آن به امام جعفر صادق (ع) ذکر گردیده است.

قرآن منتسب به امام جعفر صادق (ع) از شاخص‌ترین نمونه‌های قرآن‌های جامع به شمار می‌رود و ویژگی‌های تذهیب و آرایش آن می‌تواند بخشی از سنت‌های هنر قرآنی در آن دوره را آشکار کند.

انتساب قرآن به امام جعفر صادق (ع)

دستگاه ابراهیم سلطان تیموری در نیمه نخست سده نهم هجری، این قرآن را مرمت و جلدسازی کرده است. در انتهای این نسخه، یادداشتی را در انتساب آن به امام جعفر صادق (ع) ذکر کرده‌اند.
محتوای یادداشت به شرح زیر است:

«هذا / کلام الله/ المجید بخط الامام الناطق / جعفر بن محمدالصادق رضی / الله عنه و قد وفق به ابرهیم سلطان بن شاهرخ عفا الله عنهما فی حجة / احدی و ثلثین و ثمانمئه».

تصویر 1:ترنج آغاز قرآن شامل یادداشتی است که در آن هنرمندان کارگاه ابراهیم سلطان تیموری، زمان مرمت و تجلید نسخه را ذکر کرده‌اند.

تذهیب این نسخه یادآور قرآن‌های سبک غزنوی است، به‌ویژه قرآنی که علی غزنوی در سال 485 قمری کتابت کرده است.

تذهیب در قرآن امام جعفر صادق (ع)

یکی از عناصر کلیدی در نسخه‌های خطی تذهیب است که نقش مهمی در بررسی و تحلیل ویژگی‌های یک نسخه دارد. بخش‌های اصلی تذهیب شامل ترنج تقدیمیه، الواح آغازین، عناصر موجود در صفحات افتتاحیه مانند لوح‌های صدر و ذیل، کمند و سایر اجزا، از مهم‌ترین بخش‌های تزئینی یک قرآن محسوب می‌شوند.

هنرمندان (یا مذَهِّبان) در قرآن منتسب به امام جعفر صادق (ع)، از دو نوع تذهیب بهره گرفته‌اند. تذهیب بخش‌های اصیل و تذهیب افزوده دوره تیموری.

تذهیب سنتی نسخه الواح شامل بخش‌هایی از صفحات افتتاح، سرسوره‌ها، شماره‌های آیات و تزئینات حاشیه‌ای است. این تزئینات معمولاً با نقش‌هایی به رنگ طلایی، قلم‌گیری قهوه‌ای و زمینه‌ای لاجوردی همراه هستند. اما به دلیل فرسودگی و کمرنگ شدن این نقوش، ارزیابی دقیق جزئیات آن‌ها امکان‌پذیر نیست.

تذهیب صفحات افتتاح قرآن

صفحات افتتاح دارای دو لوح در قسمت بالا هستند که هر لوح شامل یک نقش بادامی در مرکز و دو دایره در طرفین می‌باشد. هنرمندان (یا تذهیب‌کاران)، طرح گل و برگ‌های پیچان را روی زمینه‌ای لاجوردی با نقش بادامی میانی تزئین کرده‌اند. در پیرامون این نقش، دوایری قرار دارند که همان طرح‌ها روی زمینه طلایی اجرا شده‌اند. درون نقش بادامی و هر دایره، کلماتی به ترتیب نوشته شده‌اند.

«سوره»، «فاتحه»، «الکتاب»، «…؟»، «سبع»، «آیه». نقش سرترنج در کنار این لوح به عنوان نماد سر سوره نمایان است.
(تصویر 3).

تصویر 3. شيوه درج سرسوره در الواح صدر صفحات افتتاح قرآن منتسب به امام جعفر صادق(ع)

در پایین صفحات افتتاح، دو لوح باریک قرار داده‌اند که داخل آن‌ها نقوش برگ پنج‌پر بر پایه قوس‌های حلزونی اجرا کرده‌اند. این نقوش که هم در بخش لوح‌های پایینی و هم درون ترنج‌های بادامی لوح‌های بالایی مشاهده می‌شوند، به طور گسترده در قرآن‌ها و تزئینات معماری شرق ایران، به‌ویژه دوره غزنوی، رایج بوده‌اند. در قرآن عثمان بن حسین وراق، که اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، نیز از این تذهیب استفاده کرده‌اند.

لوح‌های بالایی و پایینی صفحات از طریق دو نوار عمودی با نقش زنجیری و حاشیه‌ای لاجوردی به یکدیگر متصل شده‌اند و فضای میان این دو را قسمت اصلی صفحه تشکیل می‌دهد. در مرکز صفحه سمت راست نیز طراح، سرسوره «بقره» را به صورت یک مستطیل با کتیبه‌ای زرین قرار داده است.

سر سوره‌های صفحات میانی قرآنسر سوره‌های درج‌شده در صفحات میانی طراحی ساده‌تری دارند و با عرض کمتر و تزئیناتی محدود ارائه شده‌اند. پس‌زمینه این سرسوره‌ها به رنگ قرمز شنگرف بوده و با نقوش گلبرگ پنج‌لبه‌ی پیچان تزئین شده‌اند. در وسط قاب، برخی از این سرسوره‌ها، مانند سوره هود، یک کادر با زمینه‌ای طلایی قرار داده‌اند و روی آن متن سرسوره را با رنگ شنگرف و حاشیه سفید خوشنویسی کرده‌اند.

تصویر 4. دو نمونه از سرسوره‌های قرآن منتسب به امام جعفر صادق(ع) و ساختار آرایه‌های آن.

نشانه‌های فصل آیات قرآن با اشکال متفاوت

طراح نشان فصل آیات گل هشت‌پر طلایی با نقطه‌های سرخ پیرامونی را طراحی کرد و آن را بر آخرین کلمه هر آیه قرار داد. بسمله این نشان را ندارد و به همین دلیل، برخلاف قرآن‌های قرون اول و دوم هجری، به‌عنوان آیه‌ای مستقل محسوب نشده است. همچنین، عبارات «الم» در آغاز سوره‌های سجده و لقمان و عبارت «حم» در شروع سوره‌های مؤمن، فصلت و جاثیه نیز به‌صورت آیه‌ای مستقل محسوب نشده‌اند.

طراحان پنج‌آیه‌ای (تخمیس) را به‌صورت طرح سرترنجی شبیه سرو طراحی کرده‌اند، سپس آن را با طلا تزئین کرده و دورگیری لاجوردی به طرح افزوده‌اند.طراحان نشان ده‌آیه‌ای (تعشیر) را به صورت دایره‌ای طلایی با تقسیم‌بندی هشت‌بخشی طراحی کرده‌اند و آیات را با خط کوفی شماره‌گذاری کرده و حواشی صفحات را با دورگیری لاجوردی تزئین کرده‌اند.

تصویر 5.  نشانه ای فصل آیات، تخميس، تعشير، سجده و تقسيمات قرآن.

این نشان‌ها در بسیاری از قرآن‌های سده ششم هجری مورد استفاده قرار گرفته‌اند و بیانگر یک سبک منحصربه‌فرد در همان دوره هستند. به عنوان مثال، در قرآن سی‌پاره‌ای که جوهرنسب بنت محمود بن ملک‌شاه در سال 540 هجری قمری برای حرم امام رضا (ع) وقف کرده است، همین نشان‌ها برای فصل‌بندی، تخمسی و تعشیر به کار رفته‌اند. بخش دوم این مصحف هم‌اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

جلد قرآن منتسب به امام جعفر صادق (ع)

جلد بسیار نفیس این قرآن، با الهام از سبک و فن ساخت جلدهای برجسته دوره تیموریان طراحی گردیده است. در آن زمان، معمولاً از چرم‌های درجه‌یک مانند تیماج و در برخی موارد از چرم‌های درجه دوم نظیر میشن یا ساغری استفاده می‌شد. برای ایجاد نقش و نگار روی چرم، از قالب‌های فلزی بهره می‌بردند.

این فنون که ریشه در گذشته داشتند، در دوران تیموری با ظرافت بیشتری در نقوش و دقت بالاتر در اجرا تکامل یافتند. یکی از ویژگی‌های برجسته این دوره، ابداع دو روش معرق و سوخت، به‌خصوص ترکیب آن‌ها با یکدیگر بود. در برخی مواقع، سازندگان جلد نسخه‌های نفیس تماماً آن را با طلا می‌پوشاندند. همچنین در این دوره، مقدمات ظهور جلد روغنی نیز فراهم شد.

طرح ترنج در پس زمینه جلد قرآن

جلد قرآنی که امام جعفر صادق (ع) به آن منسوب کرده‌اند، از نوع طبله‌دار بوده و تزئینات آن را با روش سوخت طلاپوش اجرا کرده‌اند. طراحی روی جلد شامل متن و حاشیه است. در بخش متن، پنج ترنج بر پس‌زمینه‌ای از نقش اسلیمی ماری قرار دارد و حاشیه شامل تکرار ترنج‌های بازوبندی با نقوش ساقه ختایی و بند اسلیمی ماری است. طراحان ترنج‌های متن و حاشیه را کاملاً با طلا پوشانده‌اند و اطراف متن و حاشیه نیز نوار زنجیره‌ای طلایی قرار داده‌اند. تزئینات بخش طبله نیز از همین الگوی کلی پیروی می‌کند (تصویر6).

تصویر 6. روی جلد قرآن منتسب به امام جعفر صادق (ع).

هنرمند یا سازنده، کتیبه‌ای به قلم ثلث حاوی آیه 115 سوره انعام را بر عطف لبه جلد، در محلی که به طبله پیوسته است، قرار داده است. همچنین این کتیبه را به همان سبک آرایه‌های ضربی زرپوش روی جلد طراحی کرده است.

«وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ»

تزئینات داخلی جلد قرآن

آرایه‌های داخلی جلد، از تنوع و جزئیات بیشتری برخوردار هستند، چرا که این قسمت کمتر در معرض آسیب و فرسایش قرار دارد و فرصت بیشتری برای تزئین فراهم می‌شود. در ساخت این بخش، هنرمندان از تکنیک‌های زرکوب ضربی، معرق و مشبک استفاده کرده اند. آرایه‌های اصلی به شکل لچک‌-ترنج طراحی و با دو حاشیه محدود شده است.

ترنج مرکزی و لچک‌ها، همراه با ترنج‌های حاشیه بیرونی، با طرح‌های اسلیمی ظریف و پیچیده زینت داده شده‌اند که به‌وسیله هنر معرق و مشبک طلایی بر زمینه‌ای سبز و لاجوردی اجرایی شده است
همچنین، بخش دوم طرح متن شامل نقوش اسلیمی مارپیچی و کتیبه‌های زراندود در حاشیه داخلی است. آیت‌الکرسی در ترنج‌های تکراری حاشیه داخلی کتیبه به خط ثلث نوشته شده است.

آرایه‌های داخلی طبله جلد نیز مشابه همین ساختار طراحی شده‌اند، با این تفاوت که متن کتیبه آن، آیه 56 از سوره احزاب با مضمون صلوات بر پیامبر می‌باشد (تصویر 7).

تصویر 7. درون جلد قرآن منتسب به امام جعفر صادق(ع) با نقش لچک-ترنج و كتيبه آیه الکرسی

نتیجه

قرآن منسوب به امام جعفر صادق (ع)، بر اساس سبک قلم کوفی شرقی و تذهیب، متعلق به سده ششم هجری در ایران است. یادداشتی در برگ آخر این نسخه، احتمالاً به خط ابراهیم سلطان، شاهزاده تیموری و حاکم وقت فارس، وجود دارد که مبنای این انتساب است.
این مسئله نشان‌دهنده آگاهی محدود کتابت‌پردازان سده نهم هجری نسبت به شیوه‌های کهن نگارش قرآن است. ازاین‌رو، انتساب این نسخه به امام صادق (ع) یا سایر ائمه اطهار (ع) از لحاظ تاریخی بعید به نظر می‌رسد.

بررسی تذهیب نسخه حتی بیش از بررسی خط آن، می‌تواند در تاریخ‌گذاری این اثر مؤثر باشد. استفاده از خط کوفی شرقی در سرسوره‌ها، سرسوره‌های باریک، و شکل ساده‌شده نشانه‌های تخمیس و تعشیر از ویژگی‌های تذهیب قرآن‌های جامع متعلق به اواخر سده پنجم و سده ششم هجری به شمار می‌آید.

منبع:

صحراگرد، مهدی، نکاتی درباره قرآن منسوب به امام جعفر صادق (ع) موجود در مرکز نسخ خطی آستان قدس رضوی