نوشته ها در دسته بندی: هنر تذهیب | پژوهش و آثار محمدعلی نعیمی

استاد عبدالله باقری (فرزانه‌پور) در سال ۱۲۹۲ خورشیدی در خانواده‌ای فرهنگی در تهران زاده شد. او در سیزده‌سالگی وارد هنرستان صنایع قدیمه و مستظرفه، که امروزه با نام هنرهای زیبا شناخته می‌شود و به همت حسین بهزاد تأسیس شده بود، شد و تحصیل خود را آغاز کرد. طبق رویه این هنرستان، ابتدا هر کارآموز با تمامی شاخه‌های هنری آشنا می‌شد و سپس رشته تخصصی مورد علاقه‌اش را انتخاب می‌کرد. استاد باقری هنر تذهیب، طراحی نقش فرش و کاشی‌کاری را به‌عنوان شاخه‌های تخصصی خود برگزید.

ورود به هنرستان مستظرفه

او که پدری کارمند دولت و مادری آموزگار داشت، تحصیلات ابتدایی خود را در شهر اراک به پایان رساند؛ این امر به دلیل مأموریت اداری پدرش در اراک بود. در سال 1305، خانواده‌اش به تهران نقل مکان کرد و او توانست پس از پایان دوران ابتدایی، در سن ۱۳ سالگی وارد هنرستان قدیمه و مستظرفه شود. این هنرستان تحت مدیریت حسین طاهرزاده بهزاد اداره می‌شد، و او در آنجا به ادامه تحصیل پرداخت.

در این هنرستان، رسم بر این بود که ابتدا هر کارآموز با همه‌ی هنرها آشنا شود و پس از آن رشته‌ی تخصصی خود را انتخاب کند. استاد عبدالله باقری نیز پس از گذراندن این مرحله، هنرهای نقش قالی، کاشی‌کاری و تذهیب را به عنوان حوزه‌های تخصصی خود برگزید.

هنرستان صنايع قديمه، هم اکنون به موزه هنرهای ملی تغییر کاربری داده است.

استادان عبدالله باقری

استاد عبدالله باقری در دوره‌ای که مرحوم وفای کاشانی به عنوان استاد نقش‌پردازی فرش به آموزش هنرجویان مشغول بود، فعالیت داشت. در آن زمان، هادی تجویدی در هنرستان مسئول تدریس مینیاتور بود و علی درودی نیز وظیفه آموزش تذهیب را بر عهده داشت. سایر اساتید ایشان شامل غلام‌حسین اسکندری و حمید رهبری بودند.

استادان و هنرمندان مدرسه صنايع قديمه در زمان مديريت طاهرزاده بهزاد، 1318 شمسي

نشسته از راست: محمدعلي رهبري، اسکنداني، ژرفي، علي درودي، حسين طاهرزاده بهزاد، هادي تجويدي، وفا کاشاني، نعمت اللهي و احمد امامي

تربیت شاگردان

استاد عبدالله باقری، هنرمند برجسته در زمینه تذهیب و تشعیر، به‌محض اتمام دوره هنرستان در سال 1319، امر آموزش و تربیت شاگردان را آغاز کرد. او به مدت بیست سال از عمر خود را به تدریس در هنرستان‌های سراسر کشور، موزه‌ها و دانشگاه‌ها اختصاص داد. از جمله مراکز آموزشی که استاد درآن‌ها فعالیت داشت، می‌توان به هنرستان‌های دخترانه و پسرانه تهران و همچنین هنرستان تبریز اشاره کرد. در سال‌های پایانی زندگی، به دلیل کهولت سن و بیماری، عمدتاً شاگردان خود را در منزل شخصی‌اش پذیرایى می‌کرد. شاگردان استاد عبدالله باقری عبارتند:

مصطفی اخواص

مصطفی اخواص، فرزند غلامعلی، در تاریخ ۳ تیر ماه سال ۱۳۳۱ در شهر اراک چشم به جهان گشود. او با داشتن ۳۵ سال تجربه در زمینه‌های مختلف هنری همچون خوشنویسی، نگارگری، تذهیب، طراحی سنتی، سوخت‌نگاری، میناسازی، نقاشی روی سفال و کتیبه‌نگاری، نقش برجسته‌ای در هنرهای سنتی ایفا کرده است. مصطفی اخواص به‌عنوان پژوهشگر هنرهای سنتی، در پژوهشکده هنرهای سنتی وابسته به سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مشغول فعالیت است. هنر تذهیب را نزد استاد عبدالله باقری آموخت و سپس خوشنویسی خط را نزد استاد غلامحسین امیرخانی در انجمن خوشنویسان ایران ادامه داد. او عملاً از هنر تذهیب به‌عنوان راهی برای فراگیری خوشنویسی بهره برد.

داور پروین

استاد داور پروین، متولد سال 1341 در تهران، از سال 1363 به یادگیری هنر تذهیب پرداخت و این مسیر را تحت هدایت زنده‌یاد استاد عبدالله باقری، یکی از برجسته‌ترین هنرمندان تذهیب ایران، آغاز کرد. او تا زمان درگذشت استاد باقری در سال 1368، از دانش و هنر ایشان بهره فراوان گرفت. حاصل بیش از سه دهه فعالیت هنری استاد پروین، شرکت در بیش از 50 نمایشگاه گروهی در موزه‌های ایران، برگزاری سه نمایشگاه انفرادی در گالری‌های مختلف تهران و کالج فرانسوی‌ها در تهران، و همچنین دو نمایشگاه انفرادی در خارج از کشور، شهرهای دهلی نو و جاکارتا بوده است. استاد پروین، اگرچه انتخاب خلوت را برای خود برگزیده، اما آثارش بازتابی از عمق مهارت و عشق او به هنر تذهیب است.

رهام بابائیان

زاده‌ی سال 1348، فعالیت هنری خود را از سال 1363 در زمینه تذهیب تحت نظر استاد عبدالله باقری آغاز کرد. این آموزش‌ها به صورت خصوصی و در منزل استاد صورت می‌گرفت. پس از درگذشت استاد عبدالله باقری، او تدریس هنر تذهیب را به صورت خصوصی و همچنین در دانشگاه هنر ادامه داد.

نصرت‌الله فرزانه‌پور (باقری)

در سال ۱۳۲۱ در تهران و در خانواده‌ای فرهنگی دیده به جهان گشود. مادربزرگش، کبری فرزانه‌پور، از نخستین آموزگاران شهر اراک بود، و پدرش، استاد عبدالله باقری، هنرمندی برجسته در تذهیب و طراحی فرش به شمار می‌رفت. نصرت‌الله دوران ابتدایی خود را در دبستان باباطاهر تهران گذراند. در سال ۱۳۳۹، به دلیل مأموریت کاری پدرش، خانواده آن‌ها از تهران به تبریز نقل‌مکان کردند. او از همان کودکی، به واسطه سفارش‌های فراوان آثار تذهیب به پدرش، در کمک به انتخاب و ترکیب رنگ‌های زمینه مشارکت داشت.

نصرت‌الله در همان سال ۱۳۳۹ دوران هنرستان خود را در شهر تبریز و در رشته نقاشی آغاز کرد. او در هنرستان هنرهای زیبای میرک مشغول به تحصیل شد و در این محیط هنری، پایه‌های هنر خود را تقویت نمود.

نصرت اله فرزانه پور(باقري) فرزند استاد عبدالله باقری

آثار استاد

آثار استاد باقری اکنون در سه موزه برجسته یعنی موزه فرش تهران، کاخ موزه توپ‌قاپی استانبول، و موزه لوور پاریس نگهداری می‌شوند. این هنرمند برجسته طی دوره فعالیتش در تبریز حدود ۲۰ تا ۳۰ طرح قالی خلق کرده است. به گفته منابع، تعداد آثار او به حدود بیست هزار اثر می‌رسد که بیشتر آن‌ها در حوزه تذهیب قرار دارند و بسیاری از این آثار در موزه‌های مختلف قابل مشاهده هستند.

در طول فعالیت‌های هنری، دو هزار اثر از کارهای استاد توسط استاد طاهرزاده بهزاد، رئیس هنرستان آن دوران، به ترکیه منتقل شد که امروزه بخش عمده‌ای از آن‌ها در موزه توپ‌قاپی استانبول نگهداری می‌شود. همچنین استاد باقری در زمره بزرگ‌ترین طراحان فرش قرار دارد، با بیش از ۲۰ هزار اثر که بخش عمده‌ای از آن‌ها شامل نقش‌های تذهیبی است. تعداد محدودی از این طرح‌های قالی ابتدا در موزه هنرهای ملی نگهداری می‌شدند و بعداً به موزه فرش ایران انتقال یافتند؛ برخی نیز توسط قالیبافان روی فرش اجرا شده‌اند.

آثار و طرح‌های استاد باقری دو بار، یک‌بار در اردیبهشت سال ۱۳۶۵ و بار دیگر در اردیبهشت ۱۳۶۸، در نمایشگاه‌های ویژه موزه فرش ایران به نمایش درآمدند. همچنین کتابی با عنوان “گلزار باقری” که شامل تصاویری از برخی آثار قدیمی اوست، در سال ۱۳۶۶ و به همت شاگردانش چاپ شد. دیگر آثار استاد باقری عبارتند از:

• طراحى و نقاشى درها، دیوار و ستون‏هاى موزه‏ى هنرهاى ملى سابق .
• طراحى كاشى‏هاى بلند كاخ مرمر كه اقتباس شده از گنبد مسجد شیخ لطف‏الله .
• تعدادی تذهیب و حاشیه كه در موزه‏هاى هنرهاى ملى و هنرهاى تزئینى نگه‏دارى مى‏شود.
• تابلوی «گل و مرغ» در موزه‏ى هنرهاى معاصر نگهدارى مى‏شود.
• حاشیه و تذهیب «خدا را فراموش نكن» با خط «عبدالرسولى».
• تذهیب خوشنویسی«خدا را فراموش نكن» با خط «عبدالرسولى» .
• حاشیه و تذهیب «بسم‏الله الرحمن الرحیم» با خط «عبدالرسولى».
• تذهیب و حاشیه كتاب عمر خیام اسفندیارى.
• تذهیب قرآن با خط سید حسن میرخانى.

ابداع استاد

استاد عبدالله باقری در هنر تذهیب، تحولی چشم‌گیر ایجاد کرد و این هنر را از قالبی صرفاً تزئینی به یک جریان هنری مستقل ارتقا داد. در دورانی که تذهیب عمدتاً برای آرایش آثار خوشنویسی یا زیباسازی اشعار شاعران به کار می‌رفت، او با نگاه خلاقانه خود به این هنر، هویتی مستقل بخشید. تا جایی که بر این باور بود که تذهیب می‌تواند به‌عنوان اثری مستقل و قابل ارائه در قالب یک تابلو هنری شناخته شود. به طور کلی، می‌توان گفت که پس از دوران صفویه، تلاش‌های او و استاد نصرت‌الله یوسفی باعث شد هنر تذهیب در ایران بار دیگر جایگاه اصیل خود را بازیابد.

مصاحبه با زنده یاد استاد عبدالله باقری

متن مصاحبه‌ای که از فیلم «مصاحبه با زنده‌یاد استاد عبدالله باقری» پیاده‌سازی شده، به بیان داستان زندگی، تلاش‌ها و عشق استاد به هنر ایرانی می‌پردازد. استاد باقری از کودکی در محیطی فرهنگی رشد کرد؛ مادرش در اراک اولین دبستان دخترانه را تأسیس کرد و او هم به هنر علاقه‌مند شد. پس از تحصیل در اولین هنرستان صنایع قدیمی ایران، توانست با تلاش و پشتکار به موفقیت‌های قابل توجهی دست یابد.

او در کنکور هنر جزء نفرات برتر شد و تحصیلات خود را در رشته نقش قالی و تذهیب که از سخت‌ترین رشته‌ها بود ادامه داد. علاوه بر علاقه عمیقش به هنر، کارهایی همچون مینیاتور، تذهیب و طراحی نقش قالی را با جدیت آغاز کرد. رئیس دانشکده از تلاش‌های او بسیار حمایت می‌کرد و برای تذهیب‌هایی که خلق می‌کرد، مبلغی به او پرداخت می‌کرد که در آن زمان ارزش زیادی داشت.

بعدها، با تغییر وزارت «پیشه و هنر» به «فرهنگ و هنر»، او احساس کرد که نمی‌تواند با سیستم دولتی هماهنگ شود و تصمیم گرفت تبریز را برای کار انتخاب کند. با وجود مقاومت‌های اولیه، توانست به تبریز مهاجرت کند و در این شهر شاگردانی تربیت کند که برخی از آن‌ها بعدها به مقامات بالایی رسیدند یا از ایران خارج شدند.

عشق استاد به وطن و هنر باعث شد در ایران بماند و بیش از 20 سال در پاساژ مظفریان مشغول سفارش‌گیری و طراحی آثار باشد. اما مشکلات جسمانی مانند آب آوردن چشم باعث شد مدتی خانه‌نشین شود. با توصیه دوستان هنری و حمایت وزارت وقت، گذرنامه‌ای برای او صادر شد تا جهت درمان به خارج از کشور برود. دکتر ملکی چشمان او را عمل کرد و هیچ هزینه‌ای دریافت نکرد، چراکه معتقد بود چشمان استاد باقری برای هنر ایران بسیار ارزشمند است.

او پس از درمان چشم به فعالیت‌های هنری بازگشت و در مراکزی مانند موزه تزئینی، موزه فرش، دانشگاه الزهرا، مجتمع هنر و تربیت معلم مشغول آموزش هنرجویان شد. حتی در منزل نیز شاگردانی را تحت تعلیم قرار می‌داد. هدف اصلی او حفظ و انتقال هنر سنتی ایران بود، نه مادیات. او معتقد بود معنویات مانند پرورش شاگردان از مادیات ارزشمندتر هستند.

باقری در طراحی‌هایش همیشه نوآوری داشت، رنگ‌ها و فرم‌ها را تغییر می‌داد تا طرح‌های جدید ارائه دهد. او علاقه داشت آثار هنری را از قالب‌های متعارف خارج کند و با الهام از شعرها و موضوعات مختلف، خلاقیت‌های بی‌نظیری خلق کند. همچنین برخی آثار ارزشمند همچون تذهیب قرآن استاد حسن میرخانی را به تصویر کشید.

استاد باقری زندگی‌اش را وقف هنر کرد و تمام تلاشش این بود که این میراث ارزشمند ایرانی را حفظ کند. او بیش از 60 سال برای تربیت شاگردان فعالیت کرد و همیشه برای شاگردانش وقت گذاشت، با آموزش اختصاصی هر هنرجو طبق توانایی‌ها و استعدادهایش. حتی پیشنهاد ریاست هنرستان را رد کرد زیرا اولویت اصلی او آموزش دادن بود؛ نه مدیریت کردن.

زندگی استاد عبدالله باقری شاهکاری است از عشق به کار، تعهد به هنر ایرانی و تلاش برای تربیت نسل آینده هنرمندان. او از معنویات لذت می‌برد، شاگردانش سرمایه‌های اصلی او بودند و همواره کوشید تا هنر اصیل ایرانی را زنده نگه دارد.

تاریخ تذهیب از دیدگاه استاد عبدالله باقری

پس از تسلط اعراب بر ایران، تصویرسازی و نقاشی کم‌کم از میان رفت. ایرانیان با ذوق هنری خود، هنر تذهیب را خلق کردند. واژه «تذهیب» از کلمه «ذَهَبَ» به معنای طلا و طلاکاری گرفته شده است. ابتدا، تذهیب در حاشیه‌ها و سرلوح قرآن شکل گرفت و ایرانیان طرح‌های این هنر را با الهام از طبیعت طراحی کردند. با گذشت زمان، این هنر برای گروهی خاص همچون اعیان، اشراف و شاهان اختصاص یافت و رشد قابل توجهی کرد.

در دوران صفویه، خوشنویسی و تذهیب‌کاران برجسته‌ای همچون رضا عباسی در اصفهان فعالیت کردند و به شکل‌گیری مکتب اصفهان کمک کردند. بخش‌هایی از این هنر، از جمله طرح‌های تذهیب و خوشنویسی، به عناصر معماری نظیر گلدسته‌ها و مناره‌های مساجد وارد شد. در این میان رابطه نزدیکی بین طرح‌های تذهیب و کاشی‌کاری وجود داشت، چرا که هر دوی آن‌ها به‌عنوان عناصر تزئینی نقشی مهم در تزئین فضای مساجد ایفا کردند.

مکتب اصلی تذهیب در دوره صفوی شکل گرفت و در ادامه تکامل یافت. البته مکاتب دیگری مانند مکتب تیموریان نیز وجود داشتند؛ ولی قدرت و نفوذ مکتب صفویه بیشتر بود. با بررسی و مطالعه وضعیت تذهیب در مکاتب مختلف، برخی طرح‌ها با شرایط جدید محراب‌ها و گلدسته‌ها بازآفرینی شد که این نوع آثار به سبک قاجاریه شناخته شد. شاهان قاجار که سفرهای زیادی به اروپا داشتند، تحت تأثیر فرهنگ اروپایی قرار گرفتند و همین امر موجب تغییراتی در هنر ملی ایران شد، تا جایی که واژه‌هایی اروپایی مانند «اسلیمی فرنگی» یا «گل فرنگی» وارد زبان هنری ایران شدند.

با ورود آثار هنری اروپایی به ایران، هنرمندان ایرانی طرح‌های وارداتی را تغییر داده و آن‌ها را متناسب با هویت ایرانی بازسازی می‌کردند، تا بتوانند مکاتب هنری ملی را دوباره احیا کنند. یکی از مکاتب برجسته دیگر در تذهیب، مکتب هرات بود؛ اما این مکتب بعد از دوره صفویه چندان قدرت قابل توجهی پیدا نکرد.

در همین دوره، فرم‌های اروپایی به تدریج بازسازی شدند، تا جایی که توجه مخاطبان به آثار تذهیب ایرانی جلب شد و موجب شگفتی آنان گردید. هنر تذهیب در مسیر پیشرفت خود رشد فراوانی کرد. بسیاری از شاگردان برجسته استاد باقری از هنرستان‌های پسران و دختران، دانشسرای مقدماتی و همچنین هنرستان کمال‌الملک تربیت شدند. استاد باقری علاوه بر تدریس دو ساعت روزانه در هنرستان، در منزل نیز به آموزش شاگردان خود ادامه می‌داد.

یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار بر هنر تذهیب، طاهرزاده بهزاد بود که نقش بزرگی در دوران جنگ جهانی دوم داشت. او به هنرمندان توصیه می‌کرد که آثارشان را امضا نکنند. استاد عبدالله باقری اشاره می‌کرد که بیش از۲۰ هزار اثر هنری خلق کرده است. وقتی طاهرزاده بهزاد به ترکیه سفر کرد، برخی از آثار استاد را با خود برد؛ اکنون بسیاری از همین آثار در موزه توپ‌قاپی استانبول نگهداری می‌شوند. همچنین بخشی از آثار ایشان به کشورهای دیگر منتقل شدند و امروز تعدادی از آن‌ها در موزه لوور و دیگر موزه‌های جهان قرار دارند. استاد باقری تاکید داشت که هیچ‌گاه دو اثر مشابه خلق نمی‌کرد.

وفات استاد

استاد عبدالله باقری پس از یک دوره طولانی مبارزه با بیماری سرطان کبد، در تاریخ ۱۴ خرداد 1368و در سن ۷۶ سالگی در تهران دار فانی را وداع گفت. پیکر ایشان در امامزاده ابن‌بابویه تهران به خاک سپرده شد.

منبع:

در سوگ مرگ هنرمند فرزانه هنرهای سنتی ایران استاد عبدالله باقری نویسندگان: منصور سلیمانی، فصلنامه هنر 1368 شماره 17

فیلم آپارات با عنوان «مصاحبه با زنده یاد استاد عبدالله باقری»