تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران

تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران

سعادت احمدزاد، نویسنده این مقاله معتقد است که تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران با نفوذ اسلام رونق یافت. در دوره سلجوقی، تذهیب با نقش‌های هندسی و تحریری رواج پیدا کرد و در عهد تیموریان، تزئینات داخل کتاب به اوج کمال رسید. اشکال گیاهان و گل‌ها به صورت طبیعی به کار گرفته شد و کتاب‌ها و سرلوحه‌ها با استفاده از این روش آراسته گردید.

چکیده: هنر کتاب‌آرایی با نفوذ اسلام در ایران رونق گرفت. در دوره سلجوقی، تذهیب با نقش‌های هندسی و تحریری رواج یافت و در عهد تیموریان، تزئینات داخلی کتاب به اوج کمال رسید و اشکال گیاهان و گل‌ها به صورت طبیعی در کتاب‌ها و سرلوحه‌ها به کار گرفته شد. در دوران صفویه بازار هنر رونق بیشتری یافت، اما از اواخر دوره صفویه و در دوره‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه، توجه به فرهنگ و هنر ایران کمتر شد. با این حال، هنر تذهیب همچنان ادامه یافت و هنرمندان ایرانی آذین کردن کتاب را حفظ کردند.
کلیدواژه‌ها: تذهیب، کتاب‌آرایی، ایران، اسلام

در دوران صفویه بازار هنر رونق بیشتری گرفت. از اواخر دوره صفویه و نیز در دوره‌های افشاریه و زندیه و قاجاریه به فرهنگ و هنر ایران توجه کمتری می‌شد. اما هنر تذهیب همچنان ادامه یافت و هنرمندان ایران آذین کردن کتاب را ادامه داده‌اند.

کلیدواژه ها: تذهیب کتاب آرایی، ایران، اسلام

مقدمه

شکوفایی بذر اسلام در اندیشه و هنر از زمان آل‌بویه آغاز شد و شکوفایی علمی و فرهنگی مسلمانان، به‌ویژه ایرانیان، زمینه تحول در تمامی هنرها را فراهم آورد. محور همه هنرها تأثیرپذیری از قرآن بوده است. در این میان، تذهیب در هنر کتاب‌آرایی ایران جایگاه ویژه‌ای یافت و با گسترش تذهیب و نگارگری در کتاب‌آرایی، جلوه‌ای خاص از پیوند معنویت و زیبایی در آثار هنری ایرانی پدید آمد.

در ابتدای دوران اسلامی، بهره‌گیری از تذهیب محدود بود و نقوش تذهیب از تجرد کافی برخوردار نبود. با ارزش یافتن کتاب‌ها، به ویژه قرآن، کار تزئین اوراق و جلد آن‌ها مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفت. حاشیه صفحات، سرفصل‌ها و سرلوح‌ها با نقوش اسلیمی، هندسی و طرح‌های زیبا تزئین می‌شد. تذهیب‌کاران با استفاده از انواع نقش‌ها و طرح‌ها، کتاب‌ها را زیباتر و آراسته‌تر می‌کردند و مُذهبان جایگاه ویژه‌ای در کنار خطاطان و نقاشان داشتند.

با گذر زمان، تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران هم از نظر رنگ و هم نقش در دوره تیموری به کمال رسید و آثار بی‌نظیری خلق شد. این هنر در دوران صفویه ادامه یافت و شکوفا گردید و حتی در اواخر دوره صفویه، جریان تکاملی تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران قطع نشد و هنرمندان ایرانی آن را با دقت و ظرافت ادامه دادند.

مفهوم تذهیب

تذهیب در لغت به معنی زرگرفتن و طلاکاری است و در دایرةالمعارف‌های فارسی آمده که به شیوه‌های خاص یک دوره تاریخی تعلق دارد.

تذهیب مجموعه‌ای از نقش‌های بدیع و زیبا است که نقاشان و مُذهبان برای زیباتر کردن کتاب‌های مذهبی، علمی، فرهنگی و تاریخی به کار می‌برند. استادان تذهیب این نقش‌ها را در جای‌جای کتاب‌ها به کار می‌برند تا صفحه‌های زرین ادبیات و متون مذهبی ایران را آراسته کنند. طرح‌ها شامل شاخه‌ها و بندهای اسلیمی، ساقه گل‌ها و برگ‌های ختایی هستند (مجرد تاکستانی ۱۳۷۲، ص ۲۶).

مکتب‌های تذهیب

تذهیب مانند نقاشی دارای مکتب‌ها و دوره‌های خاص است. می‌توان از مکتب‌های سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار سخن گفت. هر مکتب شعبه‌های مختلفی دارد. برای مثال، در مکتب تیموری، شعبه‌های شیراز، تبریز و خراسان وجود دارند. رنگ‌ها و روش قرار گرفتن نقش‌ها موجب شکل‌گیری این مکتب‌ها شده است.

تاریخ هنر کتاب‌آرایی ایران

پیشینه پیش از اسلام


کتاب‌آرایی در ایران سابقه کهن دارد و حتی پیش از اسلام نیز وجود داشته است. مانی، نقاش ایرانی، کتاب‌های خود را با نقش‌ها و طرح‌های زیبا تزئین می‌کرد تا پیام خود را منتقل کند. برخی اوراق نقاشی از تورفان چین نشانگر مکتب نقاشی مانوی است (آصف زاده ۱۳۷۴، ص ۵).

دوره سلجوقیان

در دوره سلجوقیان، هنر تذهیب روش جدیدی یافت: پیرامون سطرهای کتاب خط کشی می‌شد و بیرون خطوط با طرح‌ها و نقش‌های چشم‌نواز تزئین می‌گردید. تذهیب در این دوره با اسلیمی، ختایی و نقوش طبیعی توسعه یافت و برخی مذهبان مشهور مانند ابو عمرو و عثمان بن حسین وراق غزنوی فعالیت می‌کردند.

دوره تیموری

در دوره تیموری، تذهیب سبک مشخصی یافت. تزئینات گیاهی و گاهی حیوانات و طیور به شیوه ایرانی و چینی به کار می‌رفت. مکتب شیراز نمونه بارز این دوره بود، مانند نسخه «عجایب المخلوقات قزوینی» که ترکیبی از طرح‌های فرشته و اژدها به رنگ‌های طلائی، سفید، قرمز و سبز دارد (دیماند ۱۳۳۶، ص۸۲).

دوره صفوی

هنر تذهیب در دوران صفوی به اوج رسید. برگ‌های سرلوحه‌ها نقش‌های مدور یا ستاره‌ای داشتند و نسخ خطی غالباً با چند صفحه تذهیب آغاز می‌شدند. تذهیب همراه با مینیاتور به کار می‌رفت و استادان شاخصی مانند کمال الدین بهزاد فعالیت می‌کردند (تیتلی ۱۳۶۰، ص۲۰).

دوره افشاریه، زندیه و قاجاریه

در این دوره توجه به هنر کاهش یافت و با اختراع چاپخانه، ارزش کتاب‌آرایی کاهش پیدا کرد. با این حال جریان تذهیب قطع نشد و استادان معاصر مانند نعمت‌اللهی، علی درودی، محمدعلی زاویه و استاد باقری آثار شاخصی خلق کردند. آثار این هنرمندان در موزه‌های ملی و بین‌المللی حفظ شده است.

منابع و مأخذ

مجرد تاکستانی، اردشیر (۱۳۷۲). شیوه تذهیب. تهران: سروش.

آصف زاده، محمد باقر (۱۳۷۴). قزوین در گذرگاه هنر. تهران: انتشارات بحر العلوم.

فرزان، ناصر (۱۳۷۷). تاریخ تحول هنر و صنعت رنگ در ایران و جهان. تهران: انتشارات تهران.

منشی قمی، قاضی میراحمد (۱۳۵۲). گلستان هنر. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

تبلی، ن. م. (۱۳۶۰). کتاب و کتابت در جهان اسلام. ترجمه کلود کرباسی، موزه‌ها، ش ۲.

گلچین معانی، احمد. شاهکارهای هنری شگفت انگیز از قرن پنجم هجری و سرگذشت آن. هنر و مردم، سال چهارم، شماره ۱۵۷.

دیماند، م. س (۱۳۶۶). راهنمای صنایع اسلامی. ترجمه عبدالله فریار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.


گفتگو با آقا میری درباره فرشچیان

آثار فرشچیان مردم‌پسند بود

آقا میری، هنرمند و مدرس حوزه نگارگری و تذهیب، جنبه‌های بصری قابل توجه و زیبا را از ویژگی‌های بارز آثار استاد محمود فرشچیان عنوان کرد و گفت: آثار این هنرمند، مردم‌پسند بود و جایگاه ویژه‌ای در میان مردم داشت و در عین حال جامعه هنری هم برای آثار او بسیار ارزش قائل بود.

به گزارش نمایشگاه مجازی هنر تذهیب به نقل از ایرنا، امیرحسین آقامیری ضمن عرض تسلیت به جامعه هنری به خصوص نگارگری به مناسبت درگذشت استاد محمود فرشچیان اظهارداشت: او یکی از مفاخر و بزرگان نگارگری ایران بود و همواره در یاد و خاطره همه ما هست و خواهد بود و با آثار بی‌نظیری که خلق کرده، همواره زنده است و هیچ وقت از میان ما نخواهد رفت. امیدوارم که نظیر چنین استادی بار دیگر تجلی پیدا کند و ما بتوانیم از آثارش بهره‌مند شویم.

یکی از ویژگی‌های بارز استاد فرشچیان، پرتلاش بودن اوست

وی با اشاره به ویژگی‌های هنری استاد فرشچیان گفت: با توجه به الگوبرداری که از آثار این هنرمند داشته‌ام یکی از ویژگی‌های بارز استاد فرشچیان، پرتلاش بودن اوست و مصداق ضرب‌المثل کار نیکو کردن از پر کردن است، استاد فرشچیان در آثارش کم نمی‌گذاشت، با توجه به آثاری که خلق کرده بود، تلاش او شبانه‌روزی و بی‌وقفه بود.

آقامیری افزود: استاد فرشچیان هشت دهه پی در پی در حوزه نگارگری فعالیت کرد و تلاش او باعث شد که نبوغش شکوفا شده و در ایران و جهان شناخته شود و همگان بتوانند از آثارش بهره‌مند شوند.

چهار سال اول فعالیت هنری استاد فرشچیان وقف طراحی شد

این هنرمند نگارگر بیان کرد: یکی دیگر از ویژگی‌های استاد فرشچیان، طراحی بسیار قوی او بود، زمانی که در حوزه نگارگری هنرجو بودم، در مصاحبه‌های متعددی از این استاد شنیدم که بر طراحی تاکید داشت و گفت که چهار سال اول فعالیت هنری خود را وقف طراحی کرده است و این طراحی باعث شد که استاد فرشچیان آثار برجسته و شاخصی را خلق کند و ما از آنها لذت ببریم.

آثار فرشچیان به خصوص آثار مربوط به دهه‌های ۴۰ و ۵۰ که استاد در ایران سکونت داشت، بسیار قوی و ناب بودند، این دهه‌ها

وی اظهارداشت: آثار استاد فرشچیان، مردم‌پسند بود و جایگاه ویژه‌ای در میان مردم داشت و در عین حال جامعه هنری هم برای آثار او بسیار ارزش قائل بود، آثار فرشچیان به خصوص آثار مربوط به دهه‌های ۴۰ و ۵۰ که استاد در ایران سکونت داشت، بسیار قوی و ناب بودند، این دهه‌ها اوج جوانی، فعالیت و قدرت فرشچیان در حوزه نگارگری بود و بهترین آثارش را در این دوره ترسیم کرده است.

آقامیری درباره ویژگی منحصر به فرد استاد فرشچیان و تاثیر آن بر نگارگران پس از خود خاطرنشان کرد: استاد فرشچیان از نبوغ خاصی برخوردار بود و لازمه ظهور و تجلی این نبوغ در جامعه هنری و در آثارش تلاش زیاد و بی‌وقفه بود، استاد فرشچیان در حوزه هنر و سایر حوزه‌ها تلاش شبانه‌روزی داشت و همیشه این ویژگی را الگو قرار می‌دهم.

وی افزود: اگر ما تلاش زیادی در حوزه هنر یا هر حوزه دیگری داشته باشیم حتماً موفق خواهیم شد، اگر به این تلاش، نبوغ هم اضافه شود، هنرمند حتماً منحصر به فرد خواهد شد، آثاری که خلق می‌کند، بی‌بدیلی و بی‌نظیری خواهد بود که این ویژگی در آثار استاد فرشچیان مشهود است و در مقابل بعضی از این آثار باید تعظیم کرد.

بهترین و ناب‌ترین آثار فرشچیان مربوطه به دهه‌های ۴۰ و ۵۰ است

این هنرمند نگارگر با اشاره به تاثیرپذیری از آثار استاد فرشچیان گفت: هنر و هنرمند آیینه جامعه خودشان هستند، هنرمند هر چه در درونش باشد، آن را به تصویر می‌کشد، بهترین و ناب‌ترین آثار فرشچیان مربوطه به دهه‌های ۴۰ و ۵۰ و دورانی است که استاد در ایران بود، آثار او فضای کاملاً ایرانی داشت و اوج قدرت او در حوزه نگارگری بود.

«عصر عاشورا»، «ضامن آهو»، «رستم و اژدها»، «داستان موسی و اژدها» بی‌نظیرترین آثار استاد فرشچیان است

آقامیری توضیح داد که استاد محمود فرشچیان در آن دوران، جوانی پرتلاش بود که با بهره‌گیری از تجربیات هنرمندان گذشته و با مطالعه آثار قدما و مشاهده آثار بزرگان جهان، شیوه‌ای منحصربه‌فرد در هنر خود ایجاد کرد. او با پشتکار فراوان توانست آثاری بی‌بدیل خلق کند؛ از جمله «عصر عاشورا»، «ضامن آهو» و «رستم و اژدها» که بیشتر در سال‌های ۱۳۴۲، ۱۳۴۵، ۱۳۴۸، دهه ۵۰ و سال ۱۳۵۸ خلق شدند. در میان این آثار، «داستان موسی و اژدها» یکی از درخشان‌ترین و بی‌نظیرترین آثار استاد فرشچیان در زمینه نگارگری به شمار می‌رود.

وی توضیح داد که هنرمند زمانی که از فضای اصلی خود فاصله می‌گیرد و در محیطی تازه قرار می‌گیرد، دیگر نمی‌تواند آن فضا را به‌خوبی احساس کند و ناگزیر تحت تأثیر جامعه خود قرار می‌گیرد. او افزود که همیشه به آثار استاد محمود فرشچیان در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ استناد می‌کند، زیرا در آن دوران استاد فرشچیان بهترین آثار خود را خلق کرده است. وی تأکید کرد که از تماشای آن آثار لذت فراوان برده و از آن‌ها بهره‌های بسیاری گرفته است.

این هنرمند نگارگر، جنبه‌های بصری قابل توجه و زیبا را از دیگر ویژگی‌های بارز آثار استاد فرشچیان عنوان کرد و گفت: مخاطبان و هنرمندان بسیاری به دلیل این ویژگی جذب آثار استاد فرشچیان شدند اما نکته قابل توجهی که خود استاد همیشه به هنرمندانی که سبک او را دنبال می‌کردند می‌گفت این بود که «من سبکی را ایجاد و دریچه‌ای را باز کردم، دریچه‌های بسیاری در هنر وجود دارد و شما باید دریچه‌های دیگری را بازکنید و سعی نکنید آن کاری که من انجام داده‌ام را انجام دهید.»

آقامیری افزود: استاد فرشچیان معتقد بود هنرمندانی که صرفا از سبک او پیروی می‌کنند، در نقطه صفر قرار می‌گیرند، این پیشرفت و ترقی در هنر نیست، تکرار است و تقلید و تکرار بزرگترین آفت در هنر است و براین اساس به هنرمندان توصیه می‌کرد که سبک‌های دیگری را تجربه کنند و فعالیت آنان محدود به تکرار و تقلید نباشد.

به گزارش ایرنا، محمود فرشچیان هنرمند مطرح نگارگری کشورمان سال ۱۳۰۸ در اصفهان متولد شد، پدرش که مردی هنردوست بود با توجه به اشتیاق فرزند به هنر نقاشی او را به کارگاه استاد حاج میرزا آقاامامی رهنمون کرد. فرشچیان در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان از استاد عیسی بهادری تعلیم گرفت.

پس از پایان این دوره به اروپا رفت و چند سالی در آنجا به مطالعه و بررسی آثار نقاشان برجسته غرب همت گماشت و در نتیجه همین مطالعات بود که به رهیافتی تازه از هنر نقاشان با معیارهای جهانی رسید.

او پس از بازگشت به ایران، فعالیت هنری خود را در اداره کل هنرهای زیبای تهران آغاز کرد. وی مسئولیت مدیریت اداره هنرهای ملی و استادی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران را بر عهده گرفت. استاد با تلاش مداوم و خلق آثار شگفت‌انگیز، توانست آوازه هنری خود را در سراسر ایران و حتی فراتر از مرزها گسترش دهد.

آثار استاد فرشچیان در بیش از صدها نمایشگاه فردی و جمعی در ایران و سایر کشورها برپا و با استقبال بسیار زیادی روبه‌رو شده است. برگزاری نمایشگاه‌های پی‌درپی معرف شهرت وی در پهنه جهانی است به گونه‌ای که موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مجموعه‌داران شخصی و عاشقان هنر به داشتن قطعه‌ای از آثار او مباهات می‌کنند.

با تأسیس موزه فرشچیان در مجموعه فرهنگی – تاریخی سعدآباد، سازمان میراث فرهنگی کشور بر آن شد تا فرصتی برای عموم هموطنان و هنردوستان جهان فراهم آورد تا از آثار این هنرمند بزرگ در یک مجموعه زیبا بازدید کنند. در این موزه بیش از ۷۰ اثر از آثار استاد فرشچیان گردآوری شده است.

همچنین طراحی‌ ضریح مطهر و منور حضرت اباعبدالله(ع) و ثامن‌الائمه حضرت رضا(ع) به قلم ماندگار و با کفایت استاد فرشچیان صورت گرفته است که این نقوش زرین، یادمانی خجسته در تاریخ فرهنگ و هنر ایران است که استاد به‌صورت افتخاری انجام داده است. فرشچیان ۱۸ مردادماه دار فانی را وداع گفت.

نمایشگاه تاریخ کتابت قرآن در موزه آمریکا

نمایشگاه تاریخ کتابت قرآن در موزه آمریکا

نمایشگاه تاریخ کتابت قرآن در موزه آمریکا با عنوانی تازه در موزه هنرهای زیبای هیوستون برگزار شده است. این موزه در این رویداد، تاریخچه قرن‌ها هنر کتابت قرآنی را به شکلی چشمگیر در معرض دید عموم قرار داده است. 

به گزارش نمایشگاه اینترنتی هنرتذهیب به نقل از ایکنا، موزه هنرهای زیبای هیوستون در ایالت تگزاس آمریکا، میزبان نمایشگاهی از نسخه‌های خطی قرآن از سراسر جهان اسلام است.

این نمایشگاه یک رویداد ویژه است که سیر تحول هنر کتابت قرآن را به نمایش می‌گذارد.

این مجموعه بر دوازده شاهکار از قرن هفتم تا نوزدهم تمرکز دارد و روند تولید نسخ خطی نفیس قرآن از سراسر سرزمین‌های اسلامی در طول بیش از ۱۲۰۰ سال را به بینندگان عرضه می‌کند.

 موارد برجسته عرضه شده در این نمایشگاه عبارتند از:

۱- کاتبان قرآنی در عربستان، در اواسط قرن هفتم میلادی، برگی از نسخه‌ای خطی از قرآن را به خط حجازی بر روی پوست نگاشته‌اند. این نسخه خطی از قدیمی‌ترین قرآن‌های شناخته‌شده به شمار می‌رود و امروزه تنها چند صفحه و قطعه از آن باقی مانده است.

 ۲- خوشنویس ایرانی، میرعبدالکریم محمد صادق الحسینی الیزدی، در سال ۱۲۶۰ هجری قمری (۱۸۴۴–۱۸۴۵ میلادی) نسخه‌ای خطی از قرآن را با تذهیب زیبا خلق کرده است. او این اثر ارزشمند را با جوهر، آبرنگ مات و طلا بر روی کاغذ نوشت.

 ۳- پوران جینچی در سال ۲۰۰۹ اثر معاصر خود با عنوان نسخه مذهب قرمز ۲ را با جوهر روی کاغذ کتابت کرده است. او در این اثر یکی از مهم‌ترین جنبه‌های قرآن، یعنی تجوید و تلاوت صحیح آن را به تصویر می‌کشد و بر کیفیت خوشنویسی تأکید دارد. این اثر، بیننده را از معنای ظاهری کلمات به درک عمیق‌تر مفاهیم قرآنی هدایت می‌کند.

 ۴- طومار آیت الکرسی (۲۰۱۵) اثر استاد خوشنویس حاجی نورالدین که ترکیبی از خوشنویسی با قلم نی و سبک نگارش با قلم‌موی خوشنویسی چینی برای کتابت آیت الکرسی است.

این نمایشگاه تا ۲۸ ژوئن ۲۰۲۶ (۷ تیرماه ۱۴۰۵) به کار خود ادامه می‌دهد.

موزه هنرهای زیبای هیوستون با میزبانی نمایشگاه تاریخ کتابت قرآن در موزه آمریکا، جایگاه خود را به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین موزه‌های هنری جهان تثبیت کرده است و در شهر هیوستون، ایالت تگزاس قرار دارد.

مجموعه دائمی این موزه بیش از ۵۰۰۰ سال تاریخ هنر را با نزدیک به ۸۰۰۰۰ اثر از شش قاره در بر می‌گیرد. از نظر فضای نمایشگاهی نیز، این موزه دومین موزه هنری بزرگ در قاره آمریکا محسوب می‌شود.

دو سال قبل، اضافه شدن شش گالری جدید به موزه هنرهای زیبای هیوستون، مساحت بخش هنر اسلامی را تقریباً دو برابر کرد. گالری‌های بخش اسلامی موزه هم‌اکنون مجموعه‌ای وسیع از آثار باستانی مربوط به قرن‌های هفتم تا نوزدهم را به نمایش می‌گذارند.

این گالری‌ها نسخه‌های خطی، سرامیک‌های نفیس، فلزات منبت‌کاری‌شده و منسوجات ارزشمندی را از کشورهای مختلف، از جمله مراکش، اسپانیا، تونس، مصر، ترکیه، سوریه، ایران، عراق، ازبکستان، افغانستان و هند عرضه می‌کنند.

ادوار تذهیب در کتاب آرایی مذهبی ایرانی

ادوار تذهیب در کتاب آرایی مذهبی ایرانی

چکیده: مقاله حاضر با موضوع ادوار تذهیب در کتاب‌آرایی مذهبی ایرانی، سیر پیدایش و تکامل هنر تذهیب در ایران را بررسی می‌کند. حبیب‌الله عظیمی، نویسنده این مقاله، نشان می‌دهد که هنرمندان در قرن‌های 3 و 4 هجری تذهیب را ساده و با رنگ‌های محدود اجرا می‌کردند؛ در قرن‌های 6 و 7 آن را منسجم و با رنگ‌های متنوع خلق می‌کردند؛ در قرن 8 آثارشان با شکوه و مجلل بود؛ در قرن‌های 9 و 10 هنرمندان آثار پرکار و ظریف‌تری پدید می‌آوردند؛ و در قرن‌های 11 تا 13 به اوج شکوفایی رسیدند. با ورود صنعت چاپ به ایران در نیمه دوم قرن 13، هنرمندان تذهیب را به تدریج کمتر اجرا کردند و این هنر رو به افول نهاد.

واژه‌های کلیدی: ادوار تذهیب در کتاب‌آرایی مذهبی ایرانی، تذهیب، هنر کتاب‌آرایی، مکاتب تذهیب

مقدمه

تذهیب در کتاب‌آرایی مذهبی ایرانی نه تنها جنبه تزئینی دارد، بلکه نشان‌دهنده ذوق، مهارت و تفکر زیبایی‌شناسی هنرمندان ایرانی است. بررسی ادوار تذهیب در کتاب‌آرایی مذهبی ایرانی کمک می‌کند روند تحول این هنر و سبک‌های مختلف آن را بهتر درک کنیم.

سیر تاریخی تذهیب در ایران

قرن‌های 3 و 4 هجری: آغاز ساده و محدود

در این دوران، تذهیب در کتاب‌های مذهبی ساده و با رنگ‌های محدود انجام می‌شد. بیشتر تمرکز هنرمندان بر قاب‌بندی متون و استفاده از خطوط هندسی پایه‌ای بود. هنرمندان اغلب نقش‌ها را کوچک و بدون جزئیات پیچیده می‌کشیدند و هدف اصلی آن‌ها جلب توجه خواننده به متن بود

قرن‌های 6 و 7 هجری: انسجام و تنوع رنگ

با گذر زمان، تذهیب پیچیده‌تر شد و رنگ‌های متنوع‌تری در آن به کار گرفته شد. آثار این دوره نشان‌دهنده انسجام ترکیب‌بندی‌ها و توجه به جزئیات هندسی و گیاهی است. هنرمندان علاوه بر زیبایی، به ایجاد هارمونی و ریتم بصری در صفحات کتاب توجه داشتند.

قرن 8 هجری: شکوه و مجلل بودن

تذهیب در قرن هشتم هجری به شکوه و جلال رسید. این دوره با استفاده از طلاکاری گسترده و ترکیب نقوش پیچیده، زیبایی و وقار خاصی به کتاب‌های مذهبی بخشید. آثار برجسته این دوره نشان‌دهنده مهارت بالای هنرمندان و پیشرفت تکنیک‌های تذهیب است.

قرن‌های 9 و 10 هجری: ظرافت و پرکاری

در این دو قرن، تذهیب پرکارتر شد و به ظرافت بیشتری دست یافت. نقوش پیچیده‌تر و جزئیات دقیق‌تر جای خود را در صفحات کتاب‌ها باز کردند. استفاده از رنگ‌های متنوع و هماهنگی بین زمینه و حاشیه، آثار این دوره را از لحاظ زیبایی‌شناسی شاخص کرده است.

قرن‌های 11 تا 13 هجری: اوج شکوفایی هنر تذهیب

این دوران، اوج هنر تذهیب در ایران است. مکاتب مختلف شکل گرفتند و آثار برجسته‌ای در کتاب‌آرایی مذهبی خلق شد. سبک‌ها متنوع و جلوه‌های هنری متکی بر ترکیب‌بندی‌های هندسی، گل و بوته، و استفاده گسترده از طلا بود. این دوره نشان‌دهنده اوج مهارت استادان مذهب است.

نیمه دوم قرن 13 هجری: افول با ورود چاپ

با ورود صنعت چاپ به ایران، تذهیب سنتی در کتاب‌آرایی کاهش یافت و رونق خود را از دست داد. چاپ ارزان و سریع جایگزین هنر دستی شد، اما اهمیت تاریخی و ارزش هنری تذهیب همچنان محفوظ ماند و آثار آن به عنوان میراث فرهنگی گرانبها باقی مانده‌اند.

نتیجه‌گیری

پژوهشگران ادوار تذهیب در کتاب‌آرایی مذهبی ایرانی را بررسی کرده‌اند و نشان داده‌اند که هنرمندان این هنر را طی قرن‌ها از ساده‌ترین اشکال تزئینی به اوج شکوفایی و پیچیدگی رسانده‌اند. هنرمندان با اجرای تذهیب نه تنها کتاب‌های مذهبی را زیبا کرده‌اند، بلکه بخش مهمی از هویت فرهنگی و هنری ایران را شکل داده‌اند. حتی با کاهش رونق آن پس از ورود چاپ، اهمیت تاریخی و ارزش هنری تذهیب همچنان برجسته و مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان هنر ایرانی است.

منبع:

حبیب‌الله عظیمی، «سیر پیدایش و تکامل تذهیب در کتاب‌آرایی ایرانی»، بررسی ادوار تذهیب در کتاب‌های مذهبی ایرانی.



همراهی با استاد محمود فرشچیان در هنر نگارگری

روایتی از همراهی با استاد محمود فرشچیان

گفت‌وگو با استاد اردشیر مجرد تاکستانی، از شاگردان برجسته استاد فرشچیان، در روز سه شنبه 21 مرداد ماه 1404 توسط خانم ترانه سلطانی خبرنگار روزنامه شرق، تهیه و منتشر شد، به پاس سال‌ها تلاش استاد فرشچیان در جهت اعتلای هنر ایران زمین، این گفت‌وگو  در سایت هنر تذهیب» باز نشر می‌شود.