سعادت احمدزاد، نویسنده این مقاله معتقد است که تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران با نفوذ اسلام رونق یافت. در دوره سلجوقی، تذهیب با نقشهای هندسی و تحریری رواج پیدا کرد و در عهد تیموریان، تزئینات داخل کتاب به اوج کمال رسید. اشکال گیاهان و گلها به صورت طبیعی به کار گرفته شد و کتابها و سرلوحهها با استفاده از این روش آراسته گردید.
چکیده: هنر کتابآرایی با نفوذ اسلام در ایران رونق گرفت. در دوره سلجوقی، تذهیب با نقشهای هندسی و تحریری رواج یافت و در عهد تیموریان، تزئینات داخلی کتاب به اوج کمال رسید و اشکال گیاهان و گلها به صورت طبیعی در کتابها و سرلوحهها به کار گرفته شد. در دوران صفویه بازار هنر رونق بیشتری یافت، اما از اواخر دوره صفویه و در دورههای افشاریه، زندیه و قاجاریه، توجه به فرهنگ و هنر ایران کمتر شد. با این حال، هنر تذهیب همچنان ادامه یافت و هنرمندان ایرانی آذین کردن کتاب را حفظ کردند.
کلیدواژهها: تذهیب، کتابآرایی، ایران، اسلام
در دوران صفویه بازار هنر رونق بیشتری گرفت. از اواخر دوره صفویه و نیز در دورههای افشاریه و زندیه و قاجاریه به فرهنگ و هنر ایران توجه کمتری میشد. اما هنر تذهیب همچنان ادامه یافت و هنرمندان ایران آذین کردن کتاب را ادامه دادهاند.
کلیدواژه ها: تذهیب کتاب آرایی، ایران، اسلام
مقدمه
شکوفایی بذر اسلام در اندیشه و هنر از زمان آلبویه آغاز شد و شکوفایی علمی و فرهنگی مسلمانان، بهویژه ایرانیان، زمینه تحول در تمامی هنرها را فراهم آورد. محور همه هنرها تأثیرپذیری از قرآن بوده است. در این میان، تذهیب در هنر کتابآرایی ایران جایگاه ویژهای یافت و با گسترش تذهیب و نگارگری در کتابآرایی، جلوهای خاص از پیوند معنویت و زیبایی در آثار هنری ایرانی پدید آمد.
در ابتدای دوران اسلامی، بهرهگیری از تذهیب محدود بود و نقوش تذهیب از تجرد کافی برخوردار نبود. با ارزش یافتن کتابها، به ویژه قرآن، کار تزئین اوراق و جلد آنها مورد توجه هنرمندان مسلمان قرار گرفت. حاشیه صفحات، سرفصلها و سرلوحها با نقوش اسلیمی، هندسی و طرحهای زیبا تزئین میشد. تذهیبکاران با استفاده از انواع نقشها و طرحها، کتابها را زیباتر و آراستهتر میکردند و مُذهبان جایگاه ویژهای در کنار خطاطان و نقاشان داشتند.
با گذر زمان، تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران هم از نظر رنگ و هم نقش در دوره تیموری به کمال رسید و آثار بینظیری خلق شد. این هنر در دوران صفویه ادامه یافت و شکوفا گردید و حتی در اواخر دوره صفویه، جریان تکاملی تذهیب در هنر کتاب آرایی ایران قطع نشد و هنرمندان ایرانی آن را با دقت و ظرافت ادامه دادند.
مفهوم تذهیب
تذهیب در لغت به معنی زرگرفتن و طلاکاری است و در دایرةالمعارفهای فارسی آمده که به شیوههای خاص یک دوره تاریخی تعلق دارد.
تذهیب مجموعهای از نقشهای بدیع و زیبا است که نقاشان و مُذهبان برای زیباتر کردن کتابهای مذهبی، علمی، فرهنگی و تاریخی به کار میبرند. استادان تذهیب این نقشها را در جایجای کتابها به کار میبرند تا صفحههای زرین ادبیات و متون مذهبی ایران را آراسته کنند. طرحها شامل شاخهها و بندهای اسلیمی، ساقه گلها و برگهای ختایی هستند (مجرد تاکستانی ۱۳۷۲، ص ۲۶).
مکتبهای تذهیب
تذهیب مانند نقاشی دارای مکتبها و دورههای خاص است. میتوان از مکتبهای سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار سخن گفت. هر مکتب شعبههای مختلفی دارد. برای مثال، در مکتب تیموری، شعبههای شیراز، تبریز و خراسان وجود دارند. رنگها و روش قرار گرفتن نقشها موجب شکلگیری این مکتبها شده است.
تاریخ هنر کتابآرایی ایران
پیشینه پیش از اسلام
کتابآرایی در ایران سابقه کهن دارد و حتی پیش از اسلام نیز وجود داشته است. مانی، نقاش ایرانی، کتابهای خود را با نقشها و طرحهای زیبا تزئین میکرد تا پیام خود را منتقل کند. برخی اوراق نقاشی از تورفان چین نشانگر مکتب نقاشی مانوی است (آصف زاده ۱۳۷۴، ص ۵).
دوره سلجوقیان
در دوره سلجوقیان، هنر تذهیب روش جدیدی یافت: پیرامون سطرهای کتاب خط کشی میشد و بیرون خطوط با طرحها و نقشهای چشمنواز تزئین میگردید. تذهیب در این دوره با اسلیمی، ختایی و نقوش طبیعی توسعه یافت و برخی مذهبان مشهور مانند ابو عمرو و عثمان بن حسین وراق غزنوی فعالیت میکردند.
دوره تیموری
در دوره تیموری، تذهیب سبک مشخصی یافت. تزئینات گیاهی و گاهی حیوانات و طیور به شیوه ایرانی و چینی به کار میرفت. مکتب شیراز نمونه بارز این دوره بود، مانند نسخه «عجایب المخلوقات قزوینی» که ترکیبی از طرحهای فرشته و اژدها به رنگهای طلائی، سفید، قرمز و سبز دارد (دیماند ۱۳۳۶، ص۸۲).
دوره صفوی
هنر تذهیب در دوران صفوی به اوج رسید. برگهای سرلوحهها نقشهای مدور یا ستارهای داشتند و نسخ خطی غالباً با چند صفحه تذهیب آغاز میشدند. تذهیب همراه با مینیاتور به کار میرفت و استادان شاخصی مانند کمال الدین بهزاد فعالیت میکردند (تیتلی ۱۳۶۰، ص۲۰).
دوره افشاریه، زندیه و قاجاریه
در این دوره توجه به هنر کاهش یافت و با اختراع چاپخانه، ارزش کتابآرایی کاهش پیدا کرد. با این حال جریان تذهیب قطع نشد و استادان معاصر مانند نعمتاللهی، علی درودی، محمدعلی زاویه و استاد باقری آثار شاخصی خلق کردند. آثار این هنرمندان در موزههای ملی و بینالمللی حفظ شده است.
منابع و مأخذ
مجرد تاکستانی، اردشیر (۱۳۷۲). شیوه تذهیب. تهران: سروش.
آصف زاده، محمد باقر (۱۳۷۴). قزوین در گذرگاه هنر. تهران: انتشارات بحر العلوم.
فرزان، ناصر (۱۳۷۷). تاریخ تحول هنر و صنعت رنگ در ایران و جهان. تهران: انتشارات تهران.
منشی قمی، قاضی میراحمد (۱۳۵۲). گلستان هنر. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
تبلی، ن. م. (۱۳۶۰). کتاب و کتابت در جهان اسلام. ترجمه کلود کرباسی، موزهها، ش ۲.
گلچین معانی، احمد. شاهکارهای هنری شگفت انگیز از قرن پنجم هجری و سرگذشت آن. هنر و مردم، سال چهارم، شماره ۱۵۷.
دیماند، م. س (۱۳۶۶). راهنمای صنایع اسلامی. ترجمه عبدالله فریار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.





